Chất thơ trong truyện ngắn o.henry
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
PHẠM THỊ THANH VÂN
CHẤT THƠ
TRONG TRUYỆN NGẮN O’HENRY
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
HÀ NỘI, 2013
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
PHẠM THỊ THANH VÂN
CHẤT THƠ
TRONG TRUYỆN NGẮN O’HENRY
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
Người hướng dẫn khoa học
TH.S ĐỖ THỊ THẠCH
HÀ NỘI, 2013
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành được khóa luận này, người viết đã nhận được sự giúp đỡ
và hướng dẫn tận tình của cô giáo – ThS. Đỗ Thị Thạch.
Em xin gửi lời cảm ơn tới cô sâu sắc.
Em cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn,
các thầy cô trong tổ bộ môn Văn học nước ngoài đã giúp đỡ em hoàn thành
khóa luận này.
Hà Nội, tháng 05 năm 2013
Sinh viên thực hiện
Phạm Thị Thanh Vân
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan khóa luận “Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry” là
đề tài do bản thân tôi tự nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của cô giáo – ThS. Đỗ
Thị Thạch - Giảng viên khoa Ngữ Văn, Trường ĐHSP Hà Nội 2.
Đề tài không sao chép từ bất kì một tài liệu có sẵn nào.
Kết quả nghiên cứu không trùng với tác giả khác.
Hà Nội, tháng 05 năm 2013
Sinh viên thực hiện
Phạm Thị Thanh Vân
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 5
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 5
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................. 6
6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 6
7. Đóng góp của khóa luận ............................................................................ 6
8. Cấu trúc của khóa luận .............................................................................. 7
NỘI DUNG ................................................................................................... 8
Chương1: Khái quát về chất thơ trong văn xuôi ....................................... 8
1.1. Khái niệm chất thơ ................................................................................ 8
1.2. Sự hình thành chất thơ trong văn xuôi ................................................. 11
1.3. Vai trò của chất thơ trong văn xuôi ...................................................... 12
1.4. Biểu hiện của chất thơ trong văn xuôi .................................................. 13
1.4.1. Biểu hiện của chất thơ trên phương diện nội dung .............................. 13
1.4.2. Biểu hiện của chất thơ trên phương diện hình thức nghệ thuật ....... 14
Chương 2: Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry được thể hiện trên
phương diện nội dung ............................................................................... 16
2. 1. O.Henry - Nhà văn say mê kiếm tìm cái đẹp........................................ 16
2.1.1. Say mê vẻ đẹp thiên nhiên ................................................................. 16
2.1.2. Say mê vẻ đẹp con người ................................................................... 18
2.1.2.1. Vẻ đẹp ngoại hình ........................................................................... 19
2.1.2.2. Vẻ đẹp tâm hồn ............................................................................... 22
2.2. O.Henry - Nhà văn nâng niu những ước mơ lãng mạn bay bổng của con
người ............................................................................................................ 27
2.2.1. Lựa chọn đề tài chủ đề ....................................................................... 27
2.2.2. Giải quyết xung đột bằng “giải pháp bằng trái tim” ............................ 31
2.2.3. Tạo dựng những kết thúc có hậu ......................................................... 33
Chương 3: Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry được thể hiện trên
phương diện hình thức nghệ thuật ........................................................... 36
3.1. Chất thơ được thể hiện ở kết cấu cốt truyện .......................................... 36
3.1.1. Kết cấu cốt truyện hồi tưởng .............................................................. 37
3.1.2. Kết cấu cốt truyện mở ........................................................................ 39
3.2. Chất thơ được biểu hiện ở những biểu tượng nghệ thuật ....................... 40
3.2.1. Biểu tượng thiên nhiên ....................................................................... 41
3.2.2. Biểu tượng con người ........................................................................ 45
3.2.3. Biểu tượng đồ vật .............................................................................. 46
3.3. Chất thơ được biểu hiện ở ngôn từ tác phẩm ......................................... 48
3.3.1. Câu văn giàu hình ảnh ....................................................................... 48
3.3.2. Thủ pháp nghệ thuật ........................................................................... 51
3.3.2.1. Nhân hóa ........................................................................................ 51
3.3.2.2. So sánh ........................................................................................... 54
KẾT LUẬN ................................................................................................ 58
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trên văn đàn Mĩ vào những năm cuối thế kỉ XIX, truyện ngắn với những
ưu thế của nó đã không ngừng phát triển mạnh mẽ có sự biến đổi sâu sắc và
ngày càng khẳng định được vai trò của một thể loại mang tính chất “xung kích”
của đời sống văn học, “một quả bom nghệ thuật với hiệu ứng tức thời”.
Một trong những cây bút truyện ngắn độc đáo có nhiều đóng góp cho sự
phát triển của truyện ngắn Mĩ lúc bấy giờ là nhà văn O.Henry. Ông được đánh
giá là một trong những bậc thầy của thế giới về truyện ngắn cùng với Sêkhôp
của Nga và Ghiđơ Môpatxăng của Pháp. Mặc dù không có cái thâm trầm sâu
xa về mặt tư tưởng, không có tầm rộng lớn về mặt khái quát điển hình hoặc
tính sắc bén trong xã hội đương thời như hai nhà văn trên nhưng tên tuổi của
O.Henry vẫn tồn tại mãi trong sự yêu thích của bạn đọc. Bởi lẽ truyện của ông
đã thể hiện được cái nhìn vui vẻ yêu đời trước những thăng trầm số phận của
con người, đặc biệt là những người nghèo khổ, thất thế, bất hạnh và kết thúc
truyện đa phần mang những thanh âm ngọt ngào trong trẻo.
Trải qua thời gian, truyện ngắn của O.Henry vẫn là những mẫu mực của
truyện ngắn hiện đại với cấu trúc ngắn gọn, giọng văn giản dị, hài hước. Chính
vì vậy, việc lựa chọn truyện ngắn O.Henry, người nghiên cứu sẽ có điều kiện
để đi sâu tìm hiểu nắm vững hơn đặc trưng diện mạo của thể loại truyện ngắn
thế giới nói chung và truyện ngắn Mĩ nói riêng.
Ngoài ra, khi đọc truyện ngắn của O.Henry người đọc còn bị thu hút bởi
những bi kịch có vẻ rất ngẫu nhiên trong đời sống, những mối tình ngang trái,
những tình yêu đầy bất ngờ. Vì lẽ đó truyện ngắn của ông đã tạo nên sức hấp
dẫn rất lớn đối với bạn đọc Việt Nam như Hoàng tử đồng xanh, Xuân về trên
thực đơn, Cây xương rồng, Cánh cửa màu lục, Món quà của các đạo sĩ, Món
1
quà giáng sinh đồng nội, Chị em bạn vàng… Đặc biệt truyện ngắn Chiếc lá
cuối cùng - tác phẩm đã được đưa vào chương trình giảng dạy ở trường trung
học phổ thông nước ta. Vì lẽ đó việc nghiên cứu tác giả O.Henry sẽ tạo thuận
lợi cho việc giảng dạy trực tiếp tác phẩm của nhà văn trong nhà trường.
Đặc biệt khi tiếp cận truyện ngắn O.Henry, PGS.TS Lê Huy Bắc trong
cuốn Văn học Mĩ đã phát hiện: “Đọc truyện ngắn O.Henry người đọc như
đứng trước một bài toán được trình bày bằng một kiểu ngôn ngữ thơ và người
đọc phải cùng người kể chuyện lần theo chuỗi sự kiện để tìm ra đáp số cuối
cùng. Truyện của ông rất giàu chất trí tuệ (…) nhưng không phải vì thế mà khô
khan. Ở những trang viết thành công O.Henry cũng bộc lộ một chất thơ, chất
trữ tình say đắm - cái nhìn hóm hỉnh của mình về cuộc đời” [3, tr.231]. Và đây
cũng là gợi ý quan trọng để tác giả khóa luận triển khai đề tài “Chất thơ trong
truyện ngắn O.Henry”.
Với những lí do nêu trên, có thể khẳng định rằng, nghiên cứu đề tài
“Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry” là việc làm cần thiết và có ý nghĩa thiết
thực. Tìm hiểu đề tài cũng là dịp để tác giả khóa luận tìm ra cái hay cái đẹp
trong truyện ngắn của O.Henry và đánh giá đúng những đóng góp của nhà văn
vào truyện ngắn trong nền văn học Mĩ.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nói đến văn học Mĩ, người đọc thế giới thường nhắc tới O.Henry như
một trong những bậc thầy truyện ngắn viết có “duyên” nhất. Với một lối sống
phong phú, ông đã để lại cho đời hơn 400 truyện ngắn và góp vào nền văn học
Mĩ một tiếng nói rất riêng. Bởi vậy O.Henry đã, đang, và sẽ là nguồn đề tài
phong phú lôi cuốn sự quan tâm của rất nhiều nhà nghiên cứu. Tuy nhiên do
hạn chế về ngoại ngữ chúng tôi chỉ có thể khảo sát một số công trình bài viết
đã được các tác giả Việt Nam dịch và giới thiệu.
Trước hết các tác giả đều tập trung vào việc khẳng định vị trí của
O.Henry cũng như giá trị sức sống tác phẩm của ông trên văn đàn Mĩ nói riêng
và thế giới nói chung.
2
Lê Huy Bắc trong cuốn O.Henry và chiếc lá cuối cùng đã dẫn ra nhận
định của C.V.Đoren khi viết về O.Henry: “Truyện ngắn O.Henry là những lời
tiên tri của những sáng tạo văn xuôi, là sự thay khuôn hình nhân vật tính cách
đã được định hình trước” [4]. Đồng thời tác giả cũng nhấn mạnh: “Khi mở bất
kì một tuyển tập truyện ngắn thế giới có giá trị nào thì độc giả cũng đều thấy
có truyện của O.Henry” [4].
Đặc biệt có một số bài viết đã đề cập tới các yếu tố của chất thơ mà
chúng tôi sẽ triển khai trong khóa luận, tuy nhiên những yếu tố đó chỉ xuất hiện
một cách rải rác. Cụ thể:
Khi nói về cảm hứng sáng tạo của O.Henry, trong cuốn Văn học Mĩ,
PGS.TS Lê Huy Bắc đã khẳng định: “O.Henry đến với cuộc đời trong sự côi cút
và giây phút trước khi rơi vào hôn mê ông cũng không có người thân bên cạnh
(…) cuộc đời của ông vì thế là một chuỗi cô độc tiếp nối (…) nhưng tác phẩm của
ông - những đứa con tinh thần luôn tỏa chiếu thứ ánh sáng đẹp, ánh sáng của
tương lai, của đạo lí và của niềm tin vào con người. Cuộc sống của ông có thể bi
quan nhưng tác phẩm của ông đa số đều tràn đầy cảm hứng lạc quan về con
người” [3, tr.241]. Qua nhận xét trên, ta thấy cảm hứng sáng tạo nghệ thuật của
O.Henry chủ yếu được khơi nguồn từ sự lạc quan vui vẻ tin yêu cuộc sống. Đây
cũng chính là điều kiện cần thiết để tác giả say mê kiếm tìm vẻ đẹp của con người.
Khi bàn về nhân vật trong sáng tác của O.Henry, dịch giả Ngô Vĩnh
Viễn trong lời giới thiệu cuốn sách Truyện ngắn O.Henry - Chiếc lá cuối cùng
nhấn mạnh: “Các nhân vật của ông dù trải qua một cuộc sống nghèo khổ túng
quẫn nhưng phần lớn họ mang trong mình những tâm hồn giàu mơ ước lãng
mạn” [17, tr.8].
PGS.TS Lê Huy Bắc cũng bổ sung thêm: “Nhân vật trung tâm của
O.Henry hiếm khi là nhân vật phản diện tiêu cực như ở Banzắc mà thường là
kiểu chính diện tích cực có phần lí tưởng hóa theo kiểu Huygô” [3, tr.246].
3
Cũng trong bài viết này, PGS đã đề cập đến việc lựa chọn đề tài chủ đề
của O.Henry: “Đa số truyện ngắn của O.Henry đều đề cập tới tình yêu, hoặc
miêu tả trực tiếp nó, hoặc dùng nó làm tác nhân cải tạo con người” [3, tr.255].
Như vậy nếu như tình yêu trong truyện ngắn của O.Henry có tác dụng cải tạo
làm thanh lọc tâm hồn con người thì thiết nghĩ trước hết nó phải là một tình
yêu đẹp.
Một số tác giả khác lại đi khẳng định những đóng góp của O.Henry về
phương diện nghệ thuật kể chuyện:
Trong bài Truyện ngắn O.Henry, tác giả Nguyễn Hồng Dũng đã bình
luận: “O.Henry là người kể chuyện có tài. Phần lớn truyện của ông đều có cốt
truyện đơn giản, kết thúc bất ngờ. Ông muốn đem đến cho người đọc một sự
thú vị mộng mơ gần giống như trong truyện cổ tích” [5].
Bên cạnh đó, tác giả khóa luận còn nhận thấy rằng: O.Henry thường hay
xây dựng các hình ảnh ví von so sánh, nhân hóa hỏm hỉnh nhằm tạo ra giọng
kể chuyện dí dỏm, độc đáo, gây ấn tượng và cuốn hút cho người đọc, đồng thời
còn tạo ra được tính hình ảnh cho câu văn, gợi liên tưởng sâu xa trong tâm
tưởng của người tiếp nhận.
Ngoài ra, những nét độc đáo thi vị xoay quanh biểu tượng chiếc lá cuối
cùng trong truyện ngắn cùng tên của nhà văn, cũng đã trở thành đề tài có sức
thu hút hấp dẫn đối với chuyên gia nghiên cứu phê bình Văn học Mĩ – Lê Huy
Bắc. Theo ý kiến của PGS.TS đây thực sự là một biểu tượng nghệ thuật đa
nghĩa giàu giá trị thẩm mĩ.
Có thể nói rằng, thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn O.Henry là một
mảnh đất hứa với sự khám phá không cùng. Chính vì vậy càng đi sâu vào tác
phẩm, các tác giả của cuốn sách O.Henry - Truyện ngắn đặc sắc, NXB Hội nhà
văn đã phát hiện ra được những điều lí thú: “Văn chương của O.Henry nhẹ
nhàng ngắn gọn đến mức sắc sảo. Giọng văn hài hước dí dỏm đôi khi giấu sau
4
những nụ cười là một sự nghiệt ngã đến không ngờ của cuộc sống. Rất nhiều
tác phẩm cuả ông có những kết thúc bất ngờ gây sửng sốt cho người đọc” [12].
Qua tìm hiểu các công trình nghiên cứu, các bài viết về O.Henry, chúng
tôi rút ra nhận xét:
- Hầu hết các tác giả đều đi tới khẳng định sự độc đáo và những điểm
mới chủ yếu trên phương diện về hình thức nghệ thuật của truyện ngắn
O.Henry.
- Đây đó rải rác trong một số bài viết đã có những nhận xét mang tính
chất gợi mở về chất thơ trong truyện ngắn O.Henry. Tuy nhiên chưa có một
công trình nào đi sâu vào tìm hiểu chất thơ trong truyện ngắn O.Henry. Vì vậy
đề tài mà chúng tôi thực hiện không trùng lặp với kết quả nghiên cứu của tác
giả nào trước đó.
Trên cơ sở tiếp thu những ý kiến kết quả nghiên cứu của các tác giả đi
trước cùng với sự đánh giá và kiến giải riêng, tác giả khóa luận mạnh dạn triển
khai nghiên cứu đề tài “Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry”.
3. Mục đích nghiên cứu
Trong khuôn khổ của một khóa luận tốt nghiệp, chúng tôi không có tham
vọng đi sâu vào khai thác hết cấp độ của chất thơ, mà chỉ cố gắng tập trung vào
một số biểu hiện đặc sắc của chất thơ trong truyện ngắn O.Henry ở trên
phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật của tác phẩm.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Khái quát chung về chất thơ trong văn xuôi.
- Chỉ ra và phân tích một số biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn
O.Henry ở phương diện nội dung như cảm hứng sáng tạo, việc lựa chọn đề tài
chủ đề, vẻ đẹp của hình tượng tác phẩm.
- Chỉ ra và phân tích một số biểu hiện của chất thơ trên phương diện hình
thức nghệ thuật: kết cấu cốt truyện, biểu tượng, ngôn từ tác phẩm.
5
- Có sự so sánh với các tác giả khác trên phương diện chất thơ của thể
loại truyện ngắn. Qua đó khẳng định sự độc đáo về văn phong của O.Henry
cũng như sự đóng góp của ông vào nền văn học Mĩ cuối thế kỉ XIX nói riêng
và dòng chảy văn học thế giới nói chung.
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
5.1. Đối tượng nghiên cứu
Khóa luận của chúng tôi sẽ tập trung vào tìm hiểu vấn đề chất thơ trong
truyện ngắn O.Henry.
5.2. Phạm vi nghiên cứu
Do hạn chế về trình độ ngoại ngữ, chúng tôi chỉ có thể khảo sát truyện
ngắn O.Henry qua bản dịch của một số tác giả. Cụ thể:
- Truyện ngắn O.Henry - Chiếc lá cuối cùng (Người dịch Ngô Vĩnh
Viễn) Nxb Văn học, 2007.
- O.Henry - Truyện ngắn đặc sắc (Người dịch Diệp Tâm), Nxb Hội nhà
văn, 2000.
Tổng số 28 truyện ngắn.
6. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp phân tích văn bản.
- Phương pháp thống kê.
- Phương pháp so sánh.
- Phương pháp tiếp cận hệ thống.
7. Đóng góp của khóa luận
O.Henry là một trong bốn cây đại cổ thụ của nền văn học Mĩ cuối thế kỉ
XIX, vì tài năng và đóng góp, ông đã được người đời tôn xưng là bậc thầy
truyện ngắn thế giới. Do đó O.Henry đã trở thành đề tài có sức hút rất lớn đối
với các nhà nghiên cứu. Đã có rất nhiều con đường được mở ra để khám phá
tác phẩm của ông. Khi nghiên cứu đề tài “Chất thơ trong truyện ngắn
O.Henry” người viết mong muốn sẽ cung cấp cho bạn đọc Việt Nam một
6
hướng tiếp cận mới về truyện ngắn của O.Henry, đồng thời sẽ góp phần làm
phong phú thêm kho tư liệu về ông.
8. Cấu trúc của khóa luận
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung
của khóa luận gồm 3 chương:
Chương 1: Khái quát chung về chất thơ.
Chương 2: Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry được thể hiện trên
phương diện nội dung.
Chương 3: Chất thơ trong truyện ngắn O.Henry được thể hiện trên
phương diện hình thức nghệ thuật.
7
NỘI DUNG
Chương 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ CHẤT THƠ TRONG VĂN XUÔI
1.1. Khái niệm chất thơ
Đối với con người nhu cầu về cái đẹp là nhu cầu thuộc về bản chất. Con
người khác với con vật ở chỗ, đôi khi nó có nhu cầu ngước mắt nhìn lên bầu
trời, luôn luôn muốn vươn tới cái đẹp, cái hoàn thiện, cái lí tưởng. Văn học đã
ra đời phần nào để thỏa mãn nhu cầu ấy bằng việc phản ánh cái đẹp, cái chất
thơ vốn có trong cuộc đời, trong đời sống tâm hồn. Vậy chất thơ là gì?
Thông thường khi nói tới chất thơ, người ta cho rằng nó thuộc về yếu tố
nội dung. Tuy nhiên để xác định được một định nghĩa đầy đủ về chất thơ là
một vấn đề không hề đơn giản. Bởi chất thơ là một khái niệm có nội hàm rộng
và được hiểu khá linh hoạt tùy vào từng hoàn cảnh sử dụng.
Khác với chất thơ trong đời sống thường được quan niệm như một cái gì
mơ mộng lý tưởng, tồn tại khách quan, chất thơ trong nghệ thuật là sự kết hợp
thống nhất giữa phẩm chất của đối tượng khách quan với cảm hứng sáng tạo
chủ quan của người nghệ sĩ.
Khái niệm chất thơ có khởi nguồn từ thơ ca, nó là đặc tính tất yếu của
thơ. Trong cuốn Lí luận văn học, do Phương Lựu chủ biên, khi bàn về chất thơ
của thơ, ông đã trích dẫn ý kiến của nhà phê bình văn học Trung Quốc đời
Thanh - Diệp Tiếp trong sách Nguyên thi: “Cái lí có thể nói, ai cũng nói được
đâu cần nhà thơ nói lên. Cái việc có thể chứng kiến ai cũng kể lại được. Phải
có những cái lí không thể nói, có những việc không thể kể lại được khi gặp thì
chỉ hiểu ngầm qua hình dung có ý nghĩa mà lí và việc đã tường như thế” [11].
Về sau ý kiến này đã được nhà nghiên cứu Đỗ Minh Tuấn làm rõ thêm: “Chất
thơ của một bài thơ nằm trong một cái đích rất mơ hồ nhưng lại rất cụ thể, nó
8
mơ hồ ở chỗ nó tan biến vào từng câu thơ, nó chảy ra bàng bạc trong từng tác
phẩm nhưng nó cụ thể ở chỗ nó tụ lại một điểm ngời sáng nào đó làm cho cái
bàng bạc trải rộng kia lấp lánh lên. Điểm ngời sáng đó là nơi gặp gỡ của tất cả
các câu thơ ý thơ, là nơi ngã ba ngã bảy tỏa đi các câu thơ - đối với người làm
thơ là nơi cảm xúc gặp gỡ, đối với người đọc thơ là nơi cảm xúc tỏa đi” [14,
tr.383]. Như vậy nếu theo lời bàn luận trên thì có thể hiểu chất thơ là cái mơ
hồ là đích không lời, là ý tại ngôn ngoại, tức lời hết mà ý tình còn mênh
mang, nó đòi hỏi bạn đọc phải khám phá ra cái tầng sâu không cùng của thơ.
Đó là chất thơ của thơ nhưng giữa các thể loại văn chương bao giờ cũng có sự
giao thoa. Điểm giao thoa giữa thơ và văn xuôi chính là chất thơ của văn xuôi
và chất văn xuôi của thơ. Vậy cần hiểu khái niệm chất thơ của văn xuôi như
thế nào cho đúng? Trong khuôn khổ của một khóa luận tốt nghiệp, chúng tôi
chỉ tạm thời đưa ra hai cái nhìn dưới góc độ từ điển và quan niệm của các nhà
văn, nhà nghiên cứu:
Từ điển văn học, nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội, 2004, do Đỗ Đức Hiểu
chủ biên có định nghĩa về chất thơ như sau: “Chất thơ không phải là cái thuần
túy đối lập hoàn toàn với văn xuôi mà là cái tỏa sáng trên văn xuôi. Chất thơ
của văn xuôi là một phạm trù có nội hàm rộng rãi nhưng trước hết nó là những
cảm xúc chất chứa những tâm trạng dạt dào, những tưởng tượng mạnh mẽ
trong ngôn từ hàm súc giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu” [9, tr.1341].
Với định nghĩa này, các nhà biên soạn từ điển đã nhìn nhận chất thơ như
một yếu tố quan trọng làm nên sức hấp dẫn của tác phẩm. Có thể coi đây là
một định nghĩa khá toàn diện đầy đủ vì chất thơ được soi chiếu trên cả hai
phương diện: nội dung phải đảm bảo tính cô đọng, giàu hàm súc (các biểu
tượng nghệ thuật sẽ góp một phần thực thi chức năng này) và hình thức, ngôn
ngữ phải giàu hình ảnh, giọng văn có nhịp điệu (nguyên nhân khai sinh ra các
thủ pháp nghệ thuật).
9
Từ điển văn học khi giới thiệu về chất thơ trong truyện ngắn Pautôpxki,
đã trích dẫn ý kiến của tác giả Đặng Thị Hảo: “Đó là sự kết hợp nhuần nhuyễn
cái khí sắc lãng mạn với bút pháp trữ tình cùng cái duyên mượt mà của một
văn phong điêu luyện, làm cho những bài thơ văn xuôi của ông thấm vào hồn
người một cách nhẹ nhàng tinh tế và rồi cứ sau mỗi câu chuyện người đọc lại
tìm thấy một niềm vui nho nhỏ, một chút thanh thản trong tâm hồn, xa hơn
nữa nhiều khi đó là cả một chân trời mới của cái đẹp” [9, tr.1341]. Như vậy
chất thơ còn gắn với cảm hứng lãng mạn, đồng thời người nghiên cứu cũng đã
chỉ ra được hiệu ứng của chất thơ đem lại cho bạn đọc đó là những khoái cảm
thẩm mĩ, những niềm vui nho nhỏ, một chút thanh thản trong cõi lòng, xui
khiến con người ta biết sống vươn tới chân trời cái đẹp. Rõ ràng văn học
không chỉ là tấm gương phản ánh cuộc sống mà qua chất thơ nó còn có chức
năng thanh lọc tâm hồn.
Khái niệm chất thơ của văn xuôi còn được điểm xuyết trong một số bài
bình luận trên các trang báo, trên các blog. Tiêu biểu là ý kiến của PGS.TS Đỗ
Lai Thúy: “Chất thơ trước tiên hiểu theo nghĩa rộng phải gắn với cái đẹp. Cái
đẹp có thể do tự nhiên đem lại hoặc cũng có thể được tạo ra từ những tình
cảm, hành động của con người. Tuy nhiên một tác phẩm văn học giàu chất thơ
sẽ bị giới hạn ý nghĩa về thẩm mĩ nếu như nhà văn không sử dụng thủ pháp để
sắp xếp các vật liệu tạo ra một chỉnh thể thẩm mĩ để nội dung và hình thức
không tách rời nhau” [16]. Trong ý kiến của mình, PGS.TS có đề cập tới một
khía cạnh mới của chất thơ đó là chất thơ phải gắn liền với cái đẹp, hay nói
khác đi cái đẹp đã khơi dòng cho chất thơ cuộn chảy vào trong tác phẩm nghệ
thuật, và muốn tạo ra chất thơ buộc các nhà văn phải sử dụng các thủ pháp
nghệ thuật: đó có thể là những dòng độc thoại nội tâm, những kết cấu mở đi
sâu vào miền kí ức, khơi gợi những góc khuất của tâm hồn để cho cảm xúc
chảy miên man…
10
Trong bài viết Truyện ngắn - Đặc trưng thể loại, tác giả Đỗ Ngọc Thạch
cho rằng: Chất thơ là chất trữ tình sâu lắng của những trạng huống, của những
tâm trạng nhân vật trong truyện, là sự cao đẹp của tư tưởng thẩm mĩ khả dĩ có
sức mạnh chắp cánh nâng cao tâm hồn người đọc thoát khỏi sự níu kéo của cái
trần tục đời thường để vươn tới những ý tưởng đầy nhân văn sáng tạo. Với ý
nghĩa ấy, chất thơ của truyện ngắn còn là cái tâm trong sáng, nặng nỗi ưu đời
mẫn thế của nhà văn.
Từ các ý kiến quan niệm trên, có thể hiểu chất thơ một cách hết sức linh
hoạt như sau:
- Xét trên phương diện mĩ học: Chất thơ được xem là cái đẹp của tâm
hồn, của cuộc sống và cao hơn nữa cuộc sống với một lí tưởng đẹp.
- Xét trên phương diện cảm hứng: Chất thơ gắn liền với cảm hứng lãng
mạn bay bổng.
- Xét trên phương diện ngôn ngữ: Chất thơ gắn liền với tính nhạc, tính
họa của lời văn.
1.2. Sự hình thành chất thơ trong văn xuôi
Theo như M.Bakhơtin: Thể loại sống bằng hiện tại nhưng luôn nhớ quá
khứ của mình, khởi thủy của mình. Khi nghiên cứu về chất thơ trong văn xuôi,
xét trên phương diện nào đó gắn liền với việc thừa nhận hiện tượng giao thoa
giữa các thể loại như một điều hiển nhiên. Thực tế các nhà văn bậc thầy truyện
ngắn đã nhận định: truyện ngắn về tạng chất của nó rất gần với thơ, thậm chí có
thể nói một cách không đến nỗi quá đáng rằng truyện ngắn là một dạng cấu
trúc đặc biệt của thơ. Với ý nghĩa ấy truyện ngắn có một vị trí cao cả đặc biệt ở
ngay trong bầu trời thi ca. Cũng trong bài viết này, tác giả đã dẫn lời nhận xét
của Pautôpxki: “Cái chính là ở chỗ khi văn xuôi đạt tới mức hoàn thiện toàn mĩ
thì về bản chất nó thực sự là thơ”. Như vậy khi đạt tới đỉnh cao của sáng tạo,
thơ và truyện ngắn đã gặp nhau hòa thành đám mây ngũ sắc kì diệu.
11
Trên Tuần báo Văn nghệ số ra tháng 10/1982, theo nhà nghiên cứu Vũ
Ngọc Phan: Người ta cho rằng ở châu Âu văn xuôi nghệ thuật mới chỉ có từ
thời Phục Hưng, ở nước ta văn xuôi thành văn nói chung mới có từ đầu thế
kỉ XX. Bất cứ nghành nghệ thuật trẻ nào ban đầu cũng phải dựa vào một số
ngành nghệ thuật lân cận, với văn xuôi chỗ dựa ấy không thể nào khác ngoài
thơ. Vì trước khi có văn xuôi thì thơ là tất cả văn chương. Như vậy chất thơ
chính là nhịp cầu nối giữa hai thể loại thơ và văn xuôi.
Tìm chất thơ trong văn xuôi chính là đi tìm những đặc tính vốn làm nên
đặc thù của thể loại thơ đã được văn xuôi tiếp nhận làm giàu có cho sự biểu đạt
của chính nó. Cụ thể, thơ ưu tiên cho việc biểu đạt tâm tình chủ quan của người
nghệ sĩ, nghiêng về nắm bắt những nét tinh lọc của thế giới tâm hồn với một
thái độ tôn sùng lý tưởng, trân trọng những ước mơ lãng mạn bay bổng của con
người và thơ nghiêng về tính hàm súc, tính trữ tình, giàu hình ảnh, nhạc điệu.
Chính vì vậy một tác phẩm văn xuôi mang đậm chất thơ phải là một tác phẩm
hấp thụ được một trong những đặc tính vốn có ấy của thơ.
1.3. Vai trò của chất thơ trong văn xuôi
Mỗi một yếu tố khi đưa vào trong tác phẩm đều giữ một vai trò nhất định
trong chỉnh thể hữu cơ đó. Và ngay trong định nghĩa nêu trên đã phần nào hé lộ
vai trò của chất thơ.
Nếu đặt chất thơ trong quan hệ với tác phẩm: Nó sẽ đem đến cho văn
xuôi sự mềm mại, sức lay động sâu xa. Cuộc sống được miêu tả trong văn xuôi
không chứa đựng chất thơ sẽ trở thành thô thiển, thành một thứ chủ nghĩa tự
nhiên không cánh, không thúc gọi, không dẫn dắt ta đi đến đâu cả.
Nếu đặt trong quan hệ với người nghệ sĩ: Chất thơ là chất xúc tác, là
phút giây cảm xúc được thăng hoa, là nơi nhà văn thể hiện những trăn trở, suy
tư, nỗi niềm trước cuộc đời.
12
Nếu đặt trong quan hệ với bạn đọc: Nó là con đường thi vị nhất dẫn tác
phẩm tới trái tim của người tiếp nhận. Nó là chiếc cầu nối mềm mại đưa văn
xuôi vào hồn người một cách êm ái dịu dàng, là dòng sữa ngọt ngào nuôi
dưỡng văn xuôi làm cho thể loại này trở nên nhẹ nhàng đằm thắm hơn.
Như vậy chất thơ giữ vai trò quan trọng trong tác phẩm, và đi vào thực
tiễn sáng tác của các nhà văn ta thấy chất thơ ngày càng khẳng định được thế
mạnh của mình trong văn xuôi. Vì lẽ đó nó tồn tại khá nhiều trong những trang
viết tài hoa của các nghệ sĩ.
1.4. Biểu hiện của chất thơ trong văn xuôi
Ngay trong định nghĩa về chất thơ chúng ta đã thấy được những khía cạnh
biểu hiện của nó trong lĩnh vực văn xuôi nói chung và thể loại truyện ngắn nói
riêng. Chất thơ là cái tỏa sáng trên văn xuôi, nó có thể kết tinh ngưng tụ trên các
phương diện nội dung hoặc hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn học.
1.4.1. Biểu hiện của chất thơ trên phương diện nội dung
Nội dung là một phạm trù có nội hàm rộng, nó là một hệ thống bao gồm
nhiều yếu tố như cảm hứng, đề tài chủ đề, hình tượng tác phẩm. Khi nói nội
dung mang đậm chất thơ cũng đồng nghĩa với việc thừa nhận chất thơ sẽ tồn tại
ở các yếu tố đó của hệ thống.
Xung quanh khái niệm cảm hứng có rất nhiều ý kiến khác nhau. Theo Từ
điển thuật ngữ văn học: “Cảm hứng nghệ thuật là trạng thái tình cảm mãnh
liệt, say đắm xuyên suốt tác phẩm nghệ thuật, gắn liền với một tư tưởng xác
định, một sự đánh giá nhất định, gây tác động đến cảm xúc của người tiếp
nhận tác phẩm. Bêlinxki coi cảm hứng chủ đạo là điều kiện không thể thiếu của
việc tạo ra những tác phẩm đích thực, bởi nó biến sự chiếm lĩnh thuần túy trí
óc đối với tư tưởng thành tình yêu đối với tư tưởng, một tình yêu mạnh mẽ, một
khát vọng nhiệt thành” [7, tr.44].
13
Tuy nhiên trong khoá luận này chúng tôi chỉ quan tâm đến thế nào là
một cảm hứng mang đậm chất thơ. Theo kiến giải của người nghiên cứu, một
cảm hứng mang đậm chất thơ khi nó được nảy sinh từ sự rung động trước vẻ
đẹp của thiên nhiên, vẻ đẹp của con người. Hay nói một cách đầy hình ảnh như
Pautôpxki: cảm hứng giống như mối tình đầu khi tim ta rộn ràng trước đôi mắt
đẹp, nụ cười và câu nói ngập ngừng dang dở… Như vậy ngay từ cảm hứng
sáng tạo đã gợi lên được nhiều chất thơ vì nó chính là trạng thái say mê đặc
biệt khi người nghệ sĩ đắm chìm trong thế giới cảm xúc đi tìm những hình
tượng nghệ thuật thẩm mĩ.
Cảm hứng chứa đựng chất thơ sẽ chi phối đến việc lựa chọn đề tài,
chủ đề trong tác phẩm. Đề tài, chủ đề là phạm vi đời sống mà các nhà văn đề
cập tới. Bản thân chúng mang tính khách quan, nhưng việc lựa chọn để đi
vào khai thác cho sâu lại là do ý thức chủ quan sáng tạo, dụng ý nghệ thuật
của nhà văn. Thông thường một đề tài, chủ đề mang đậm chất thơ sẽ không
đi vào khám phá lãnh địa của các cốt truyện giật gân, li kì, những tình huống
thót tim nghẹn thở mà sẽ xoay quanh những điều giản dị, lặng lẽ không ồn
ào hoặc khai thác những điều dịu ngọt của cuộc đời. Trong nguồn đề tài bất
tận của cuộc sống, có lẽ đề tài tình yêu mang đậm chất thơ hơn cả, bởi tình
yêu không chỉ là chất thơ của cuộc đời mà còn là chất thơ của những trái tim
đã yêu, đang yêu, và sẽ yêu.
1.4.2. Biểu hiện của chất thơ trên phương diện hình thức nghệ thuật
Hình thức nghệ thuật tồn tại song song với phương diện nội dung để
cùng nhau làm nên chỉnh thể thống nhất của tác phẩm văn học. Nhắc đến hình
thức không thể không kể đến yếu tố ngôn ngữ. Để tạo ra ngôn ngữ mang đậm
chất thơ đòi hỏi mỗi nhà văn phải am hiểu thấu đáo về thơ và họa tức là ngôn
ngữ phải giàu hình ảnh, phải mang nhạc tính và gợi lên được cái đẹp. Việc này
14