Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của học sinh trung học phổ thông và các yếu tố ảnh hưởng” (nghiên cứu trường hợp thị xã từ sơn, bắc ninh)

  • pdf
  • 211 trang
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
----------------

TRƯƠNG THÚY HẰNG

KHÁC BIỆT GIỚI TRONG ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG
(Nghiên cứu trường hợp thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC

HÀ NỘI 2021

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
----------------

TRƯƠNG THÚY HẰNG

KHÁC BIỆT GIỚI TRONG ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG
(Nghiên cứu trường hợp thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh)

CHUYÊN NGÀNH: XÃ HỘI HỌC
MÃ SỐ: 62 31 03 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC

Người hướng dẫn khoa học:
1. GS. TS. Trịnh Duy Luân
2. TS. Dương Kim Anh

HÀ NỘI 2021

LỜI CẢM ƠN
Sau thời gian học tập, nghiên cứu nghiêm túc, tôi đã hoàn thành Luận án tiến
sĩ xã hội học “Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của học sinh trung học
phổ thông và các yếu tố ảnh hưởng”. Đây là quá trình giúp tôi thêm trưởng thành
trong hoạt động nghiên cứu và giảng dạy của mình, đồng thời có thêm cái nhìn sâu
sắc về khoa học và thực tiễn cuộc sống.
Với tình cảm chân thành, tôi bày tỏ lòng biết ơn tới Ban Giám đốc, Phòng Đào
tạo, Khoa Xã hội học, các thầy cô Học viện Khoa học Xã hội, đặc biệt GS.TS Nguyễn
Hữu Minh đã tận tình chỉ dẫn, giảng dạy và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Phụ nữ Việt Nam, nơi tôi
công tác, đã luôn khuyến khích, ủng hộ, động viên, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi cả
về vật chất và tinh thần trong suốt quá trình học tập và thực hiện Luận án. Xin đặc
biệt tri ân tới Viện Nghiên cứu Phụ nữ, Khoa Giới và Phát triển của Học viện Phụ nữ
Việt Nam, cảm ơn các lãnh đạo và đồng nghiệp và các em sinh viên đã chia sẻ, tiếp
sức giúp tôi vượt qua những tháng ngày học tập, nghiên cứu vất vả.
Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn và tri ân sâu sắc tới GS.TS. Trịnh Duy Luân,
TS. Dương Kim Anh, PGS.TS Nguyễn Xuân Mai đã tận tình hướng dẫn, chỉ dạy tôi
từ khi thực hiện luận văn thạc sĩ tới luận án tiến sĩ. Được làm việc với các thầy cô,
được thầy, cô hướng dẫn chỉ bảo, chia sẻ các kinh nghiệm, kiến thức, tôi không những
trưởng thành hơn về mặt khoa học mà còn hiểu biết thêm nhiều điều sâu sắc về đạo
đức nghề nghiệp, sự kiên trì và bản lĩnh của một nhà nghiên cứu.
Tôi cũng xin dành lời cảm ơn chân thành nhất tới toàn thể lãnh đạo, cán bộ,
giáo viên, học sinh, phụ huynh của hai trường THPT Lý Thái Tổ và Ngô Gia Tự, thị
xã Từ Sơn, Bắc Ninh, các cán bộ của Sở Giáo dục - Đào tạo, Sở Lao động - Thương
Binh - Xã hội. Đó là những người đã nhiệt tình cung cấp, chia sẻ thông tin, giúp tôi
hoàn thành quá trình nghiên cứu thực địa.
Sau cùng, và đặc biệt quan trọng, tôi xin dành lời cảm ơn yêu thương tới gia
đình lớn (bố mẹ, anh chị em), gia đình nhỏ với chồng và con trai yêu quí. Đó là những
người thân yêu, ruột thịt đã luôn ủng hộ, động viên, chia sẻ và đồng hành cùng tôi ở
mọi nơi, mọi lúc, giúp tôi yên tâm học tập, công tác và hoàn thành Luận án.
Nghiên cứu sinh
Trương Thúy Hằng

i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của tôi dưới sự hướng
dẫn của GS.TS. Trịnh Duy Luân và TS. Dương Kim Anh. Các thông tin, số liệu, kết
quả nêu trong Luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công
trình nào khác.
Nghiên cứu sinh

Trương Thúy Hằng

ii

MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................. viii
DANH MỤC CÁC BIỂU.................................................................................. x
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. xi
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .......................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................. 4
2.1. Mục tiêu chung ........................................................................................... 4
2.2. Mục tiêu cụ thể ........................................................................................... 4
3. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................... 5
4. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 5
5. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ........................................................... 5
5.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 5
5.2. Khách thể nghiên cứu................................................................................. 5
6. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 6
7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 6
7.1. Tổng quan, phân tích tài liệu ..................................................................... 6
7.2. Phương pháp phỏng vấn bảng hỏi ............................................................. 6
7.3. Phương pháp phỏng vấn sâu...................................................................... 7
7.4. Phương pháp xử lý dữ liệu ......................................................................... 7
8. Phương pháp chọn mẫu và nghiên cứu thực địa .......................................... 8
9. Các biến số và lược đồ phân tích .................................................................. 9
10. Cỡ mẫu nghiên cứu ................................................................................ 10
10.1. Cỡ mẫu định tính .................................................................................... 10
10.2. Cỡ mẫu định lượng................................................................................. 11
10.3. Đặc điểm cơ bản của mẫu nghiên cứu định lượng ................................ 13
11. Đạo đức nghiên cứu ............................................................................... 16
12. Đóng góp mới về khoa học của Luận án ............................................... 17

iii

13. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án .............................................. 18
13.1. Ý nghĩa lý luận ....................................................................................... 18
13.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................... 18
12. Kết cấu của luận án ................................................................................ 19
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................... 21
1.1. Định hướng nghề nghề nghiệp và vai trò của việc chọn nghề .............. 21
1.1.1. Một số khái niệm về định hướng nghề nghiệp ...................................... 21
1.1.2. Vai trò của định hướng nghề nghiệp và lựa chọn nghề ........................ 22
1.2. Thực trạng định hướng nghề nghiệp và khác biệt giới trong định hướng
nghề nghiệp của học sinh trung học phổ thông hiện nay ............................. 23
1.2.1. Sự lúng túng, khó khăn và chưa hiểu rõ về nghề nghiệp ...................... 23
1.2.2. Những nghề học sinh ưu tiên lựa chọn ................................................. 24
1.2.3. Khác biệt giới trong lựa chọn nghề nghiệp của học sinh ..................... 26
1.2.4. Các yếu tố quan tâm trong định hướng nghề nghiệp của học sinh ...... 27
1.2.5. Thực trạng công tác hướng nghiệp ....................................................... 29
1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp
của học sinh trung học phổ thông ................................................................ 31
1.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến định hướng nghề nghiệp của học sinh ....... 31
1.3.2. Một số yếu tố ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định hướng, lựa chọn
nghề nghiệp của học sinh.......................................................................... 41
1.4. Giải pháp trong đào tạo liên quan đến định hướng nghề nghiệp .......... 50
CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN .......... 53
2.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................... 53
2.1.1. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến giới ........................................ 53
2.1.2. Định hướng nghề nghiệp của học sinh trung học phổ thông ................ 60
2.1.3. Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của học sinh trung học phổ
thông ...................................................................................................... 61
2.2. Một số lý thuyết sử dụng trong nghiên cứu .......................................... 62
2.2.2. Lý thuyết lựa chọn duy lý ...................................................................... 62
iv

2.2.3. Lý thuyết xã hội hóa & xã hội hóa giới................................................. 66
2.3. Một số văn bản luật pháp, chính sách liên quan ................................... 69
2.3.1. Một số chính sách liên quan đến định hướng nghề nghiệp .................. 69
2.3.2. Các văn bản quy phạm pháp luật chính quy định về bình đẳng giới, lồng
ghép giới trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo ........................................... 70
2.4. Giới thiệu về địa bàn nghiên cứu .......................................................... 72
2.4.1. Tình hình kinh tế-văn hóa-xã hội của thị xã Từ Sơn, Bắc Ninh............ 72
2.4.2.Thông tin chung về hai trường trung học phổ thông ............................. 74
CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG KHÁC BIỆT GIỚI TRONG ĐỊNH HƯỚNG
NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................ 77
3.1. Khác biệt giới trong nhận thức về sự phù hợp của nghề, một số đặc tính
của nghề theo giới của học sinh trung học phổ thông ................................. 77
3.1.1. Nhận thức về nghề nghiệp phù hợp đối với nam và nữ của học sinh trung
học phổ thông ............................................................................................ 77
3.1.2. Khác biệt giới trong nhận thức về nghề nghiệp phù hợp đối với nam và
nữ của học sinh trung học phổ thông ....................................................... 80
3.1.3. Nhận thức về đặc điểm công việc phù hợp đối với nam và nữ của học
sinh trung học phổ thông .......................................................................... 83
3.1.4. Khác biệt giới trong nhận thức về đặc điểm công việc phù hợp đối với
nam và nữ của học sinh trung học phổ thông ........................................... 85
3.2. Khác biệt giới trong hành vi liên quan đến nghề nghiệp trước khi đưa ra
quyết định lựa chọn nghề của học sinh trung học phổ thông ...................... 89
3.2.1. Định hướng khối ngành theo học của học sinh trung học phổ thông ... 89
3.2.2. Định hướng theo bậc học (trung cấp, cao đẳng, đại học…) của học sinh
trung học phổ thông .................................................................................. 92
3.2.3. Khác biệt giới trong định hướng theo bậc học (trung cấp, cao đẳng, đại
học…) của học sinh trung học phổ thông ................................................. 94
3.3. Khác biệt giới trong hành vi lựa chọn nghề nghề nghiệp trong tương lai
của học sinh trung học phổ thông ................................................................ 95

v

3.3.1. Dự định lựa chọn nghề nghiệp trong tương lai của học sinh trung học
phổ thông .................................................................................................. 95
3.3.2. Khác biệt giới trong hành vi lựa chọn nghề nghiệp của học sinh trung
học phổ thông ............................................................................................ 98
3.4. Khác biệt giới trong lý do dự định lựa chọn nghề nghiệp trong tương lai
của học sinh trung học phổ thông .............................................................. 101
CHƯƠNG 4: NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHÁC BIỆT GIỚI
TRONG ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC
PHỔ THÔNG ................................................................................................ 106
4.1. Lời khuyên/chia sẻ của gia đình về nghề nghiệp ................................ 106
4.1.1. Mức độ quan tâm của học sinh trung học phổ thông đến lời khuyên/chia
sẻ của gia đình về nghề nghiệp tương lai của học sinh .......................... 106
4.1.2. Khác biệt giới trong mức độ quan tâm tới lời khuyên/chia sẻ về nghề
nghiệp của gia đình của học sinh trung học phổ thông.......................... 108
4.2. Một số hoạt động định hướng nghề nghiệp từ phía nhà trường ......... 109
4.2.1. Mức độ quan tâm của học sinh trung học phổ thông tới một số hoạt động
liên quan đến hướng nghiệp của nhà trường.......................................... 110
4.2.2. Khác biệt giới trong mức độ quan tâm của học sinh tới các hoạt động
liên quan đến hướng nghiệp của nhà trường.......................................... 112
4.3. Lời khuyên/chia sẻ của thầy cô giáo về nghề nghiệp ......................... 113
4.3.1. Mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia sẻ của thầy cô giáo về
nghề nghiệp ............................................................................................. 113
4.3.2. Khác biệt giới trong mức độ quan tâm tới lời khuyên/chia sẻ của thầy cô
giáo về nghề nghiệp của học sinh trung học phổ thông ......................... 114
4.4. Lời khuyên/chia sẻ của bạn bè về nghề nghiệp .................................. 115
4.4.1. Mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia sẻ của bạn bè ..... 115
4.4.2. Khác biệt giới trong mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia
sẻ của bạn bè về nghề nghiệp ................................................................. 117
4.5. Truyền thông đại chúng về nghề nghiệp ............................................. 117
4.5.1. Mức độ quan tâm của học sinh tới khía cạnh liên quan đến nghề nghiệp
trên các phương tiện truyền thông đại chúng ......................................... 118
vi

4.5.2. Khác biệt giới trong mức độ quan tâm của học sinh tới khía cạnh liên
quan đến nghề nghiệp trên các phương tiện truyền thông ..................... 119
4.6. Đánh giá của học sinh về ảnh hưởng của gia đình, nhà trường, bạn bè và
truyền thông đến định hướng nghề nghiệp ................................................ 120
4.6.1. Đánh giá của học sinh về yếu tố ảnh hưởng nhiều nhất tới dự định lựa
chọn nghề nghiệp của mình .................................................................... 121
4.6.2. Khác biệt giới trong đánh giá của học sinh về các yếu tố ảnh hưởng tới
dự định lựa chọn nghề nghiệp ................................................................ 123
4.7. Kết quả kiểm định các yếu tố ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định
hướng nghề nghiệp của học sinh trung học phổ thông .............................. 129
4.7.1. Sự lựa chọn nghề nghiệp của nam và nữ học sinh và các động cơ lựa
chọn .................................................................................................... 129
4.7.2. Mối liên hệ giữa học lực, nhận thức về nghề nghiệp của học sinh với sự
lựa chọn nghề nghiệp của học sinh nam và nữ ...................................... 131
4.7.3. Mối liên hệ giữa gia đình với sự lựa chọn nghề nghiệp của học sinh nam
và nữ .................................................................................................... 132
4.7.4. Kết quả phân tích hồi quy đa biến ...................................................... 137
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 144
Kết luận ...................................................................................................... 144
Khuyến nghị ............................................................................................... 148
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ............... 151
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN VÀ THAM KHẢO ............................................... 152
PHỤ LỤC ...................................................................................................... 161
1. Phụ lục: Bảng hỏi ................................................................................... 161
2. Phụ lục: Các hướng dẫn phỏng vấn sâu ................................................. 170
3. Phụ lục: Hình ảnh nghiên cứu thực địa .................................................. 174
4. Phụ lục số liệu ........................................................................................ 180

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1. Một số đặc trưng cơ bản của học sinh
Bảng 2. Một số đặc điểm liên quan đến gia đình học sinh
Bảng 3. Một số đặc điểm của cha và mẹ học sinh thuộc mẫu khảo sát
Bảng 3.1. Quan niệm về sự phù hợp nghề nghiệp theo giới của học sinh
Bảng 3.2. Nhận thức về sự phù hợp của nghề theo giới của học sinh nam, nữ
Bảng 3.3. Nhận thức về những đặc điểm nghề nghiệp phù hợp theo giới của học sinh
Bảng 3.4. Nhận thức về đặc điểm công việc phù hợp theo giới của học sinh nam, nữ
Bảng 3.5. Khối đang theo học của học sinh
Bảng 3.6. Dự định lựa chọn nghề nghiệp trong tương lai của học sinh
Bảng 3.7. Dự định lựa chọn nghề nghiệp theo giới của học sinh
Bảng 3.8. Lý do dự định lựa chọn nghề nghiệp của học sinh
Bảng 3.9. Lý do lựa chọn nghề nghiệp của học sinh nam, nữ
Bảng 4.1. Mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia sẻ của gia đình về nghề
nghiệp
Bảng 4.2. Mức độ quan tâm tới lời khuyên/chia sẻ của gia đình về nghề nghiệp của
học sinh nam, nữ
Bảng 4.3. Mức độ quan tâm của học sinh tới hoạt động hướng nghiệp của nhà trường
Bảng 4.4. Mức độ quan tâm của học sinh nam, nữ tới các hoạt động liên quan đến
hướng nghiệp của nhà trường
Bảng 4.5. Mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia sẻ của thầy cô giáo về
nghề nghiệp
Bảng 4.6. Mức độ quan tâm tới lời khuyên/chia sẻ của thầy cô giáo về nghề nghiệp
của học sinh nam, nữ
Bảng 4.7. Mức độ quan tâm của học sinh tới lời khuyên/chia sẻ của bạn bè về nghề nghiệp
Bảng 4.8. Mức độ quan tâm tới lời khuyên/chia sẻ của bạn bè về nghề nghiệp của học
sinh nam, nữ
Bảng 4.9. Mức độ quan tâm của học sinh tới khía cạnh liên quan đến nghề nghiệp
trên các phương tiện truyền thông đại chúng

viii

Bảng 4.10. Mức độ quan tâm tới các khía cạnh liên quan đến nghề nghiệp trên các
phương tiện truyền thông đại chúng của học sinh nam, nữ
Bảng 4.11. Sự lựa chọn các nhóm nghề nghiệp của nam, nữ học sinh
Bảng 4.12. Động cơ lựa chọn nghề nghiệp của nam, nữ học sinh
Bảng 4.13. Một số đặc điểm cá nhân & sự trong lựa chọn nghề nghiệp của nam, nữ học sinh
Bảng 4.14. Một số đặc điểm gia đình & sự lựa chọn nghề nghiệp của học sinh nam, nữ
Bảng 4.15. Những yếu tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn các nhóm nghề nghiệp của học
sinh nam, nữ

ix

DANH MỤC CÁC BIỂU

Biểu 3.1. Sự lựa chọn khối ngành theo học của học sinh nam, nữ
Biểu 3.2. Dự định về bậc học của học sinh
Biểu 3.3. Định hướng theo bậc học của học sinh nam, nữ
Biểu 3.4. Dự định lựa chọn nghề của học sinh nam, nữ
Biểu 4.1 Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng tới dự định lựa chọn nghề nghiệp của học sinh
Biểu 4.2. Đánh giá ảnh hưởng của gia đình tới lựa chọn nghề nghiệp của học sinh
nam, nữ
Biểu 4.3. Đánh giá ảnh hưởng của công tác hướng nghiệp trong nhà trường, lời
khuyên/chia sẻ của thầy cô giáo và bạn bè tới bản thân học sinh nam, nữ
Biểu 4.4. Đánh giá ảnh hưởng của truyền thông đại chúng về nghề nghiệp của học
sinh nam, nữ

x

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt

Giải thích

CNTT

Công nghệ thông tin

CNH, HĐH

Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

UN Women

Cơ quan LHQ về bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ

WEF

Diễn đàn Kinh tế Thế giới

ĐTB

Điểm trung bình

CEO

Giám đốc điều hành

HS

Học sinh

ĐKG

Định kiến giới

NCS

Nghiên cứu sinh

LĐ-TB-XH

Lao động - Thương binh và Xã hội

KTTT

Kinh tế thị trường

PVS

Phỏng vấn sâu

UBND

Ủy ban Nhân dân

SL

Số lượng

THPT

Trung học phổ thông

TCH và HNQT

Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế

UNESO

Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc

ILO

Tổ chức Lao động Quốc tế

xi

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Định hướng nghề nghiệp được hiểu là một quá trình dự định, dự tính về công
việc sẽ lựa chọn để làm trong tương lai của mỗi con người. Quá trình này được hình
thành từ môi trường xã hội hóa cả trong gia đình và ngoài xã hội. Từ khi còn nhỏ, mỗi
người con thường được cha mẹ hỏi: lớn lên con thích làm nghề gì? Đến cuối bậc trung
học phổ thông (THPT), thiên hướng về nghề nghiệp tương lai của các em ngày càng
được đặt ra. Trước khi kết thúc bậc học này, các em sẽ đứng trước quyết định sẽ lựa
chọn ngành nghề nào cho tương lai một cách nghiêm túc và thực tế.
Theo tác giả Phạm Thị Nga (2013: 92), định hướng nghề nghiệp là quá trình
con người nghiên cứu, phân tích, lựa chọn và xác định cho mình một nghề trong tương
lai. Định hướng nghề nghiệp tương lai của học sinh THPT góp phần phản ánh đặc trưng
nghề nghiệp của xã hội và quan hệ cung cầu của thị trường lao động. Bên cạnh đó,
những định hướng này cũng chịu ảnh hưởng, chi phối bởi nhiều yếu tố khác nhau như:
gia đình, trường học, năng lực của bản thân, mạng lưới xã hội, truyền thông, đặc biệt
là mạng xã hội, v.v…. (Hà Thúc Dũng & Nguyễn Ngọc Anh, 2012; Ronald McQuaid
& cộng sự, 2004).
Mọi xã hội đều có hệ thống cấu trúc các nghề nghiệp của mình, trong đó, khuôn
mẫu giới, định kiến giới về nghề nghiệp vẫn còn tồn tại khá phổ biến ở nhiều nền văn
hóa. Từ những thập niên cuối thế kỷ XX, các nghiên cứu cho thấy có sự khác biệt đáng
kể giữa nam và nữ trong tìm hiểu, lựa chọn nghề nghiệp - hay sự lựa chọn dựa trên cơ
sở giới (Helen S.Farmer, 1995). Một số nghiên cứu trong những năm gần đây cũng cho
thấy có sự khác biệt đáng kể trong khuynh hướng lựa chọn nghề nghiệp theo giới. Phụ
nữ có xu hướng được đại diện quá mức trong các nghề nghiệp nữ tính truyền thống và
cũng có xu hướng thấp hơn về lương và uy tín, trong khi nam giới có xu hướng được
đại diện quá mức trong công việc truyền thống nam tính với mức lương và uy tín cao
hơn (Lê Thị Kim Lan, 2015; Callahan & Megan Norene, 2015; Tổng cục thống kê,
2019). Xu hướng khác biệt trong lựa chọn nghề nghiệp có thể tiếp tục củng cố các

1

khuôn mẫu giới, định kiến giới trong việc làm nói riêng và trong xã hội nói chung. Điều
này có thể gây lãng phí nguồn nhân lực, không kích thích sự sáng tạo và cống hiến của
hai giới trong các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Nghiên cứu của ILO (2015) đã chỉ ra sự khác biệt trong tuyển dụng lao động
theo giới: trong các đăng tuyển có yêu cầu về giới tính, các công việc mang tính chất
kỹ thuật, chuyên sâu hơn và đòi hỏi kỹ năng cao hoặc các công việc yêu cầu di chuyển
nhiều hơn, thường chỉ tuyển nam giới, như kiến trúc sư, lái xe, kỹ sư, và công nghệ
thông tin. Trong khi đó, phụ nữ thường được yêu cầu cho công việc mang tính chất hỗ
trợ và văn phòng như lễ tân, thư ký và trợ lý, kế toán, nhân sự và hành chính. Niềm tin
và những mong đợi về các phẩm chất về giới trong công việc cho thấy cho thấy có
quan niệm khác nhau về sự phù hợp giữa nam và nữ trong nghề nghiệp (Shinnar R.S.
& cộng sự, 2012). Điều này có thể dẫn tới khác biệt giới trong lựa chọn nghề nghiệp
của học sinh. Khác biệt giới trong nghề nghiệp đã tạo ra các công việc điển hình của
nam giới hay nữ giới trong xã hội. Điều này góp phần gây nên những bất bình đẳng
trên thị trường lao động nói riêng và trong đời sống xã hội nói chung.
Ở Việt Nam, mặc dù quá trình hội nhập tạo ra nhiều cơ hội hơn nhưng thị trường
lao động vẫn tiếp tục bị phân hóa theo giới. Phụ nữ vẫn nhận lương thấp hơn nam giới
ngay cả khi có trình độ tương đương, phụ nữ tham gia nhiều hơn trong các công việc
không chính thức và dễ bị tổn thương, và ít được bảo vệ xã hội (UN Women, 2016: 2,
11). Có thể thấy, khoảng cách giới trong lĩnh vực lao động, việc làm vẫn còn tồn tại.
Trong quá trình xã hội hóa về giới, hiểu trong khía cạnh nghề nghiệp, khác biệt
giới trong định hướng nghề nghiệp là sự khác nhau giữa nam và nữ trong quá trình định
hướng nghề nghiệp của bản thân. Quá trình này không chỉ dừng lại ở bậc học THPT.
Đây là quá trình mang dấu mốc quan trọng, với nhiều kỳ vọng của bản thân, gia đình
và xã hội. Học sinh nhận thức được các khía cạnh giới liên quan đến nghề nghiệp là
hết sức quan trọng, bởi “Hiểu đúng về giới và giới tính giúp chúng ta nhận diện được
những yếu tố sinh học và xã hội gây ảnh hưởng tới quá trình phát triển các đặc điểm
tâm sinh lí cá nhân, năng lực cũng như lựa chọn nghề nghiệp của nam, nữ học sinh”

2

(Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2015: 17). Bình đẳng giới trong lựa chọn nghề nghiệp của
học sinh THPT là vấn đề được quan tâm. Nó không chỉ là vấn đề của mỗi quốc gia, mà
còn là vấn đề của toàn cầu. Tuy nhiên, hiện nay việc lựa chọn nghề nghiệp của mỗi
giới còn chịu ảnh hưởng nhiều bởi các giá trị truyền thống. Điều đó có thể dẫn tới
những mâu thuẫn giữa giá trị truyền thống và các định hướng giá trị hiện tại, có thể
khiến các cá nhân không có cơ hội để phát huy tối đa tiềm năng của mình, dẫn tới sự
mất cân bằng nghề nghiệp theo giới trong thị trường lao động.v.v.
Từ Sơn, Bắc Ninh là thị xã cửa ngõ của Thủ đô Hà Nội, là quê hương của các
vị vua Triều Lý. Nơi đây lưu giữ nhiều nét văn hóa với những lễ hội truyền thống mang
bản sắc dân ca quan họ. Đây cũng là quê hương của phong trào “Nghìn việc tốt” ở Tam
Sơn, quê hương của nguyên Tổng bí thư Ngô Gia Tự, Nguyễn Văn Cừ, và quê hương
của nhà văn hiện thực Kim Lân với tác phẩm “Làng” (xuất bản lần đầu tiên năm 1948)
nổi tiếng. Bên cạnh đó, Từ Sơn là địa phương có nền kinh tế phát triển với nhiều làng
nghề nổi tiếng cả nước như làng nghề gỗ Đồng Kỵ, làng nghề sắt Đa Hội, làng Đình
Bảng, Phù Lưu, Đồng Nguyên, Sặt có tiếng giỏi kinh doanh buôn bán. Là một địa
phương với bản sắc văn hóa phong phú, kinh tế-xã hội phát triển, Từ Sơn có nhiều nét
đặc sắc thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong những năm qua. Từ Sơn
đang đang đứng trước sự thay đổi từng ngày. Trong đó, xu hướng nghề nghiệp của
thanh niên, học sinh hiện nay ra sao là điều đáng bàn luận.
Hơn nữa, quá trình đô thị hóa mạnh mẽ tại Từ Sơn trong những năm qua tạo
thêm sức hút khiến tác giả mong muốn tìm hiểu ở nhiều khía cạnh. Trong xu hướng
nhân loại đang và sẽ sống trong một thế giới đô thị hơn là một thế giới nông thôn, việc
tăng cường hiểu biết của chúng ta về đời sống đô thị từ nhiều phương diện, trong đó có
cách nhìn của xã hội học góp phần đóng góp cho quá trình phát triển đô thị và xã hội
nói chung hiện nay (Trịnh Duy Luân, 2013: 294). Phát triển bền vững là mục tiêu mà
mỗi cộng đồng, quốc gia và toàn nhân loại đang hướng tới, thể hiện rõ qua Chương
trình Nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững Liên Hợp Quốc. Giải quyết tốt việc định
hướng nghề nghiệp cho học sinh nam nữ sẽ góp phần thực hiện mục tiêu các mục tiêu

3

phát triển bền vững SDG4, SDG5 và SDG11 (Chất lượng giáo dục, Bình đẳng giới,
Phát triển Đô thị và cộng đồng bền vững) trong Chương trình Nghị sự này.
Từ những vấn đề được nêu ra ở trên, có thể đặt ra những câu hỏi như: Định
hướng nghề nghiệp của học sinh THPT trong bối cảnh hiện nay ra sao? Giữa nam và
nữ học sinh THPT có những khác biệt nào trong định hướng nghề nghiệp? Những yếu
tố nào ảnh hưởng tới những khác biệt này? Đây là những câu hỏi mà các nghiên cứu
trước đây chưa đưa ra được câu trả lời thỏa đáng. Với đề tài “Khác biệt giới trong định
hướng nghề nghiệp của học sinh THPT và các yếu tố ảnh hưởng”, Luận án hy vọng sẽ
cung cấp được những thông tin hữu ích trên cơ sở những quan điểm lý luận và bằng
chứng thực tiễn về chủ đề này. Qua đó có thể góp phần phát huy tối đa tiềm năng của
học sinh THPT trong tương lai mà không bị cản trở bởi định kiến giới, khuôn mẫu giới
trong lựa chọn nghề nghiệp.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Chỉ ra khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT và các yếu
tố ảnh hưởng. Từ kết quả nghiên cứu này, đưa ra một số khuyến nghị nhằm phát huy
tốt nhất định hướng nghề nghiệp của các em, phát huy tối đa tiềm năng, thế mạnh của
HS nam, nữ, dựa trên các khác biệt giới.
2.2. Mục tiêu cụ thể
1) Xây dựng và làm rõ cơ sở lý thuyết về khác biệt giới trong định hướng nghề
nghiệp của HS THPT, bao gồm: một số khái niệm giới, khác biệt giới, định
hướng nghề nghiệp và các lý thuyết tiếp cận liên quan;
2) Xác định rõ định hướng nghề nghiệp của HS trong bối cảnh hiện tại; chỉ ra
khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT;
3) Phân tích và chỉ ra một số yếu tố ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định hướng
nghề nghiệp của HS THPT;

4

4) Đưa ra một số khuyến nghị nhằm giúp các em phát huy tốt định hướng nghề
nghiệp trong tương lai, phát huy tốt nhất tiềm năng, thế mạnh của mình, đóng
góp cho sự phát triển bền vững của đất nước.
3. Câu hỏi nghiên cứu
1) Thực trạng định hướng nghề nghiệp hiện tại của HS THPT thể hiện như thế
nào? Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT thể hiện ra
sao trong bối cảnh hiện tại?
2) Những yếu tố nào ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp
của HS THPT?
3) Làm thế nào để phát huy tốt nhất định hướng nghề nghiệp của các em dựa trên
các khác biệt đó?
4. Giả thuyết nghiên cứu
1) Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT thể hiện rõ ở một
số nhóm nghề điển hình có xu hướng nam hoặc nữ lựa chọn nhiều.
2) Cá nhân (yếu tố nhận thức), gia đình, truyền thông và bạn bè là những nhóm
yếu tố cơ bản có ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp
của HS THPT, trong đó yếu tố cá nhân có ảnh hưởng lớn nhất.
5. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
5.1. Đối tượng nghiên cứu
Khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của học sinh THPT; Các yếu tố
ảnh hưởng tới khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT.
5.2. Khách thể nghiên cứu
1) Học sinh nam và nữ thuộc hai nhóm: Nhóm HS đang học lớp 11 và nhóm HS
đang học lớp 12;
2) Giáo viên đang giảng dạy khối HS lớp 11 và 12;
3) Cha mẹ HS đang học lớp 11, 12;

5

4) Cán bộ Sở Giáo dục đào tạo, sở Lao động Thương binh & Xã hội;
5) Chuyên gia giới trong lĩnh vực giáo dục, việc làm;
6) Chuyên gia hướng nghiệp.
6. Phạm vi nghiên cứu
1) Nghiên cứu tại 02 trường THPT (trong đó 01 trường thuộc Phường trung tâm
và 01 trường thuộc xã ven đô) tại đô thị nhỏ: Thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh;
2) Đề tài chỉ hướng đến nghiên cứu định hướng nghề nghiệp của nhóm HS THPT.
Đây được coi là điểm mốc quan trọng trong định hướng nghề nghiệp của mỗi
người. Quá trình này còn có thể tiếp diễn ở những giai đoạn phát triển sau. Do
khả năng và nguồn lực có hạn, mẫu nghiên cứu bao gồm nhóm khách thể chính
là HS khối 11 và 12, được coi là khối HS đã ít nhiều hình thành định hướng
nghề nghiệp tương lai sau khi tốt nghiệp THPT.
3) Thời gian: Nghiên cứu tiến hành trong 03 năm. Từ tháng 4/2017 - tháng 4/2020
7. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định lượng và định tính, với các
phương pháp cụ thể như sau:
7.1. Tổng quan, phân tích tài liệu
- Tổng quan các bài viết, nghiên cứu liên quan đến khác biệt giới; khác biệt
giới trong hành vi, trong định hướng, lựa chọn nghề nghiệp, lao động việc làm
ở trong và ngoài nước;
- Tổng quan, phân tích tài liệu, chính sách, nghiên cứu có liên quan về định
hướng nghề nghiệp của Nhà nước và các cơ quan chức năng của Việt Nam;
- Phân tích bối cảnh văn hóa, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, các ngành nghề
và xu hướng ngành nghề hiện nay ở Việt Nam.
7.2. Phương pháp phỏng vấn bảng hỏi
Bảng hỏi là phương pháp thu thập thông tin quan trọng trong luận án, có thể giúp
thu thập thông tin trên diện rộng, mang lại những con số chính xác, có tính khái quát cao.
6

Trong luận án, bảng hỏi cấu trúc được thiết kế logic, chặt chẽ, rõ ràng. Nội dung chính của
bảng hỏi bao gồm các phần chính như sau: Phần thông tin cá nhân (bao gồm những thông
tin nhân khẩu học, khối ngành học, dự định bậc học.v.v.); Phần thu thập các thông tin về
thực trạng định hướng nghề nghiệp của HS nam, HS nữ; khác biệt giới trong định hướng
nghề nghiệp của HS (Gồm các thông tin về nhận thức, hành vi trong lựa chọn nghề của
HS THPT); Phần đo các mức độ quan tâm và đánh giá về các yếu tố ảnh hưởng đến khác
biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT (Đo theo thang Likert).
7.3. Phương pháp phỏng vấn sâu
Phỏng vấn sâu là phương pháp thu thập thông tin hữu hiệu, bổ sung và lý giải sâu
sắc hơn các khía cạnh mà bảng hỏi có thể chưa chạm tới hết. Phương pháp phỏng vấn sâu
trong nghiên cứu được sử dụng linh hoạt, chủ yếu dưới dạng bán cấu trúc. Nội dung chính
của phỏng vấn sâu tập trung vào các khía cạnh cụ thể sau: 1) tìm hiểu thực trạng khác biệt
giới trong định hướng nghề nghiệp qua những thông tin mô tả phong phú, 2) thu thập và
tìm hiểu thông tin sâu, lý giải rõ các nguyên nhân sâu xa có ảnh hưởng đến khác biệt giới
trong định hướng nghề nghiệp của HS THPT. Các câu hỏi sâu “Mô tả rõ thêm? Tại sao,
như thế nào, làm thế nào, bằng cách nào?...” được khai thác triệt để trong các cuộc nói
chuyện trực tiếp giữa người phỏng vấn và người trả lời. Một số mẫu sẽ được lựa chọn
nghiên cứu trường hợp điển hình (case study) để có được thông tin toàn diện, sâu sắc về
những khía cạnh cụ thể liên quan đến khác biệt giới trong định hướng nghề nghiệp của HS
THPT.
7.4. Phương pháp xử lý dữ liệu
Xử lý và phân tích các số liệu định lượng khoa học, logic dựa trên phương
pháp thống kê toán học và mô hình hồi quy đa biến Logistic bằng phần mềm SPSS
22.0. Các dữ liệu định tính được xử lý bằng phần mềm NVIVO 10.0.
Phân tích định lượng dựa trên khung nghiên cứu và mô hình phân tích các yếu tố
ảnh hưởng đến khác biệt giới trong định hướng lựa chọn nghề nghiệp của HS. Ngoài kỹ
thuật mô tả định lượng, các kỹ thuật phân tích sâu hơn được sử dụng như: 1) Phân tích
trung bình số học (Mean) đối với các biến có thang đo Likert. Trung bình cộng được tính
bằng thương số mà tử số là tổng các giá trị của từng trường hợp của tập hợp mẫu nghiên
7