Luận văn thế giới nghệ thuật trong tập truyện ngắn vang bóng một thời của nguyễn tuân
Khóa luận tốt nghiệp đại học
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
----------------------------
NGUYỄN THỊ HẠ
THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG TẬP
TRUYỆN NGẮN VANG BÓNG MỘT THỜI
CỦA NGUYỄN TUÂN
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Người hướng dẫn khoa học
Th.S NGUYỄN PHƯƠNG HÀ
HÀ NỘI - 2014
Khóa luận tốt nghiệp đại học
LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình thực hiện khóa luận, tôi đã nhận được sự quan tâm,
giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo tổ Văn học Việt Nam, khoa Ngữ văn
trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân
thành đến ThS. Nguyễn Phương Hà, người trực tiếp hướng dẫn tôi trong
suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành khóa luận.
Vì điều kiện thời gian cùng những hạn chế về kiến thức chuyên môn
nên khóa luận của tôi không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được
sự đóng góp của quý thầy cô và bạn bè.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 05 năm 2014
Sinh viên thực hiện
Nguyễn Thị Hạ
Khóa luận tốt nghiệp đại học
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những vấn đề trong khóa luận là kết quả nghiên cứu
của bản thân tôi, dưới sự hướng dẫn của ThS. Nguyễn Phương Hà. Nội dung
khóa luận mà tôi nghiên cứu không trùng lặp với bất cứ một công trình nghiên
cứu nào. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình.
Hà Nội, tháng 05 năm 2014
Sinh viên thực hiện
Nguyễn Thị Hạ
Khóa luận tốt nghiệp đại học
MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1
1. Lí do chọn đề tài.................................................................................. 1
2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................... 2
3. Phạm vi, đối tượng nghiên cứu ........................................................... 4
4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................... 5
5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 5
6. Đóng góp của khóa luận...................................................................... 5
7. Cấu trúc của khóa luận ........................................................................ 6
NỘI DUNG
Chương 1. NGUYỄN TUÂN – CUỘC ĐỜI VÀ SỰ NGHIỆP ................. 7
1.1. Cuộc đời .................................................................................................. 7
1.2. Sự nghiệp văn học ................................................................................... 8
1.3. Phong cách nghệ thuật ............................................................................ 10
1.4. Tập truyện ngắn Vang bóng một thời ...................................................... 12
Chương 2. CÁC BIỂU HIỆN NGHỆ THUẬT
TRONG TẬP TRUYỆN NGẮN VANG BÓNG MỘT THỜI ..................... 15
2.1. Nhân vật .................................................................................................. 15
2.1.1. Nhân vật tài hoa, nghệ sĩ .............................................................. 15
2.1.2. Nhân vật kỳ ảo............................................................................... 18
2.1.3. Nhân vật lãng tử, giang hồ, xê dịch .............................................. 21
2.2. Không gian nghệ thuật .......................................................................... 24
2.2.1. Không gian quá khứ ...................................................................... 24
2.2.2. Không gian kỳ ảo
...................................................................... 27
2.3. Thời gian nghệ thuật .............................................................................. 28
Khóa luận tốt nghiệp đại học
2.3.1. Thời gian quá khứ ......................................................................... 29
2.3.2. Thời gian kỳ ảo.............................................................................. 31
2.4. Ngôn ngữ nghệ thuật .............................................................................. 33
2.4.1. Kết hợp ngôn ngữ kể và ngôn ngữ tả ............................................ 34
2.4.2. Thủ pháp lạ hóa ngôn từ .............................................................. 38
2.4.3. Ngôn ngữ sử dụng tối đa lớp từ Hán Việt mang sắc thái cổ kính,
trang trọng .............................................................................................. 41
2.5. Giọng điệu nghệ thuật............................................................................ 43
2.5.1. Giọng khinh bạc, lạnh lùng ........................................................... 44
2.5.2. Giọng thán phục, luyến tiếc .......................................................... 46
2.5.3. Giọng ngậm ngùi, buồn tủi ........................................................... 48
KẾT LUẬN .................................................................................................... 51
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 53
Khóa luận tốt nghiệp đại học
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1. Nguyễn Tuân là một trong số chín tác gia văn học lớn nhất của Việt
Nam, đóng vai trò quan trọng trong tiến trình hiện đại hóa nền văn học. Các
sáng tác của ông thuộc nhiều thể loại: truyện ngắn, phóng sự, tiểu thuyết, tùy
bút... Ở lĩnh vực nào, nhà văn cũng thể hiện được phong cách riêng, độc đáo
của mình. Với những đóng góp to lớn cho nền văn học Việt Nam hiện đại,
Nguyễn Tuân xứng đáng được Đảng và Nhà nước trao tặng phần thưởng cao
quý - giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt I năm 1996).
2. Nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân, chúng
ta không thể không nói đến tập truyện ngắn Vang bóng một thời. Tác phẩm đã
gây được tiếng vang lớn trong sự nghiệp cầm bút của Nguyễn Tuân giai đoạn
trước Cách mạng tháng Tám. Năm tháng qua đi, tập truyện ngắn Vang bóng
một thời ngày càng có nhiều bạn đọc yêu thích và luôn nhận được sự quan tâm
đặc biệt từ các nhà nghiên cứu. Vì vậy, tìm hiểu các yếu tố: nhân vật, không
gian và thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ và giọng điệu sẽ làm rõ các biểu hiện
nghệ thuật của tác phẩm. Qua đó, khẳng định những đóng góp của Nguyễn
Tuân đối với sự phát triển của văn học ở các phương diện nội dung và hình
thức nghệ thuật.
3. Nguyễn Tuân là một tác gia được đưa vào giảng dạy ở hầu hết các cấp
bậc: Đại học, Cao đẳng, THPT... Việc nghiên cứu các tác phẩm của Nguyễn
Tuân, đặc biệt là các sáng tác trong tập truyện ngắn Vang bóng một thời, giúp
chúng ta khám phá những đặc sắc của một phong cách nghệ thuật độc đáo bậc
nhất này. Đồng thời góp một phần thiết thực vào công việc giảng dạy tác phẩm
của Nguyễn Tuân trong nhà trường. Do đó, chúng tôi chọn đề tài: Thế giới
Nguyễn Thị Hạ
1
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
nghệ thuật trong tập truyện ngắn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân
làm đối tượng nghiên cứu.
2. Lịch sử vấn đề
Hơn nửa thế kỉ cầm bút, Nguyễn Tuân đã để lại những dấu ấn sâu đậm
trong lòng bao thế hệ bạn đọc. Với lối viết độc đáo, tài hoa, các sáng tác của
ông giai đoạn trước và sau Cách mạng đều được giới nghiên cứu quan tâm.
Vang bóng một thời là tập truyện ngắn đầu tay đã mang lại vinh quang trong
sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân. Từ khi xuất bản lần đầu tiên năm 1940,
Vang bóng một thời đã nhiều lần tái bản. Đến nay, có không ít các bài báo,
đánh giá, công trình nghiên cứu về tập truyện ngắn này vẫn không ngừng
được công bố.
Người đầu tiên có công trong việc phát hiện ra tài năng độc đáo của
Nguyễn Tuân ở các sáng tác trong Vang bóng một thời là Thạch Lam. Trong
một bài viết ngắn Đọc Vang bóng một thời đăng trên báo Ngày Nay (số 212,
ngày 15/06/1940), Thạch Lam đã có cái nhìn tinh tế và sâu sắc về lối hành
văn của Nguyễn Tuân. Ông đề cao Nguyễn Tuân là “một nhà văn có tài năng
đặc biệt, một nghệ sĩ có lương tâm” bởi niềm đam mê sáng tạo, yêu cái đẹp và
khả năng “làm sống lại cả một thời xưa cũ” [12, 229]. Qua bài viết, Thạch
Lam đã chỉ ra những nét riêng trong Vang bóng một thời. Tuy nhiên, những
nhận xét ban đầu của Thạch Lam chỉ mang tính khái quát về mặt nội dung,
chưa đi sâu tìm hiểu về những phương diện nghệ thuật, khiến độc giả chưa
thật sự thỏa đáng.
Sau Thạch Lam, nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan cũng đánh giá cao tập
truyện Vang bóng một thời là “một văn phẩm gần tới sự toàn thiện, toàn mỹ”.
Ông cho rằng Nguyễn Tuân là nhà văn “đứng hẳn ra một phái riêng” bởi “lối
hành văn đặc biệt và những ý kiến cùng tư tưởng phô diễn bằng một giọng tài
hoa, sâu cay và khinh bạc, đầy nghệ thuật như một bức phác họa và bao giờ
Nguyễn Thị Hạ
2
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
cũng cho người ta thấy một trạng thái tâm hồn” [12, 37]. Tác giả Vũ Ngọc
Phan đã xem Vang bóng một thời như một “bức họa cổ” để từ đó chỉ ra không
gian và thời gian nghệ thuật trong tác phẩm.
Trong số những nhà nghiên cứu tâm huyết về Nguyễn Tuân, phải kể đến
Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh. Ông không phải là người đầu tiên bàn về Nguyễn
Tuân nhưng lại nghiên cứu về Nguyễn Tuân một cách toàn diện, từ cuộc đời,
sự nghiệp, đến quan điểm nghệ thuật. Bàn về phong cách Nguyễn Tuân,
Nguyễn Đăng Mạnh khẳng định: “hạt nhân của phong cách Nguyễn Tuân có
thể gói gọn trong một chữ ngông”. Đề cập đến quan điểm sáng tác của Nguyễn
Tuân, ông cho rằng: “Nói đến Nguyễn Tuân, người ta thường nghĩ đến một nhà
văn có quan điểm duy mỹ, trọng cái đẹp hình thức, đặt nghệ thuật lên trên hết
mọi thứ thiện ác ở đời” [12, 91].
Giáo sư Phan Cự Đệ trong bài Đọc lại Vang bóng một thời của Nguyễn
Tuân, đã chỉ ra những kiểu nhân vật có ở tập Vang bóng một thời. Đó là các
nhà Nho cuối mùa tìm về những thú vui thanh cao và nhân vật “lãng tử giang
hồ, xê dịch sống một cách nghệ sỹ trước cuộc đời”. Ông cho rằng: “Nguyễn
Tuân đã làm cái việc của một người đi khơi lại đống tro tàn của dĩ vãng, tìm
lại những cái đẹp của ngày qua đã một thời vang bóng” [12, 233]. Hay như
nhà nghiên cứu Trương Chính khi viết về Vang bóng một thời cũng khẳng
định: “Về văn phong thì phải nói Nguyễn Tuân trong tác phẩm đầu tay này đã
đạt đến đỉnh cao mà về sau ông không đạt tới nữa” [1, 482].
Điểm lại lịch sử nghiên cứu về Nguyễn Tuân, tác giả Đỗ Đức Hiểu với
bài viết Chất thơ trong Vang bóng một thời đã khai thác tính nhạc, nhịp điệu
trong ngôn ngữ và giọng điệu của tác phẩm. Mai Quốc Liên với bài Nguyễn
Tuân - bậc thầy về nghệ thuật ngôn từ Việt Nam và Hoài Anh trong bài
Nguyễn Tuân là nhà nghệ sĩ ngôn từ đã đưa cái đẹp thăng hoa đã chỉ ra
được những nét đẹp mang giá trị truyền thống trong Vang bóng một thời.
Nguyễn Thị Hạ
3
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
Ngoài ra, đi vào nghiên cứu một tác phẩm cụ thể, Nguyễn Ngọc Hóa còn có
bài tìm hiểu về Cái thật và cái tài hoa trong Chữ người tử tù. Ở đó, người
viết phát hiện ra bút pháp xây dựng nhân vật của Nguyễn Tuân đó là “những
con người khổng lồ” mang “cốt cách phi phàm”. Tuy nhiên, hầu hết những
bài đánh giá, nhận định trên còn mang tính khái quát.
Nghiên cứu về tác gia Nguyễn Tuân, còn phải đề cập tới một số công
trình nghiên cứu, Luận văn thạc sĩ, Luận án tiến sĩ, khóa luận tốt nghiệp trong
cả nước như: Vẻ đẹp một thời vang bóng trong sáng tác của Nguyễn Tuân
(Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thị Thủy, Đại học Sư phạm Hà Nội). Luận án đã
có đóng góp trong việc tìm hiểu về những nét đẹp truyền thống và giá trị dân
tộc sâu sắc trong văn chương Nguyễn Tuân; Vai nghĩa không gian, thời gian
trong Vang bóng một thời của nguyễn Tuân (Luận án tiến sĩ của Ngô Thị
Hải Yến, Đại học Sư phạm Hà Nội) nghiên cứu về các vai nghĩa của không
gian và thời gian trong tập Vang bóng một thời...
Như vậy, điểm lại lịch sử nghiên cứu vấn đề về tác gia Nguyễn Tuân,
đã có nhiều công trình nghiên cứu tập Vang bóng một thời về các phương
diện như: nhân vật, ngôn ngữ, không gian, thời gian... Tuy nhiên, những bài
viết này chủ yếu là những nhận định lẻ tẻ, đánh giá mang tính chất khái quát,
gợi mở. Trên cơ sở kế thừa thành tựu của những người đi trước, chúng tôi xin
đi sâu nghiên cứu đề tài Thế giới nghệ thuật trong tập truyện ngắn Vang bóng
một thời của Nguyễn Tuân để góp phần hiểu thêm giá trị văn chương của
Nguyễn Tuân, khám phá những đặc sắc của phong cách nghệ thuật độc đáo này.
3. Phạm vi, đối tượng nghiên cứu
3.1. Phạm vi nghiên cứu
Trong khuôn khổ của một khóa luận tốt nghiệp, phạm vi mà chúng tôi
khảo sát là mười hai truyện ngắn trong tập Vang bóng một thời của Nguyễn
Tuân, Nhà xuất bản Văn học, 2011.
Nguyễn Thị Hạ
4
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Như tên gọi của khóa luận, chúng tôi tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong
tập truyện ngắn Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân. Trong đó, tập trung
vào một số phương diện nghệ thuật cơ bản về: nhân vật, không gian nghệ
thuật, thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ và giọng điệu.
4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
Với đề tài này, chúng tôi hướng tới những mục đích sau:
- Tìm hiểu về các biểu hiện nghệ thuật trong tập Vang bóng một thời
của Nguyễn Tuân ở các phương diện: Nhân vật, không gian, thời gian, ngôn
ngữ và giọng điệu.
- Khẳng định vai trò và vị trí tác gia Nguyễn Tuân trong tiến trình hiện
đại hóa nền văn học.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Khóa luận đặt ra và giải quyết những nhiệm vụ sau:
- Làm rõ thế giới nghệ thuật trong tập truyện ngắn Vang bóng một thời
của Nguyễn Tuân ở các phương diện: Nhân vật, không gian, thời gian, ngôn
ngữ và giọng điệu.
- Thấy được phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân và khẳng
định những đóng góp của ông trong quá trình hiện đại hóa nền văn học.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp thống kê, phân loại
- Phương pháp so sánh, đối chiếu
- Phương pháp phân tích, tổng hợp
6. Đóng góp của khóa luận
- Làm rõ các biểu hiện nghệ thuật trong tập Vang bóng một thời ở các
phương diện: nhân vật, không gian, thời gian, ngôn ngữ và giọng điệu. Qua
Nguyễn Thị Hạ
5
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
đó, khẳng định sự độc đáo trong sáng tạo nghệ thuật của phong cách Nguyễn
Tuân.
- Góp phần thiết thực vào việc giảng dạy và học tập các tác phẩm của
Nguyễn Tuân trong nhà trường.
7. Cấu trúc của khóa luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Nội dung chính của khóa luận được triển
khai thành 2 chương:
Chương 1: Nguyễn Tuân - Cuộc đời và sự nghiệp văn học.
Chương 2: Các biểu hiện nghệ thuật trong tập truyện ngắn Vang bóng
một thời.
Nguyễn Thị Hạ
6
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
NỘI DUNG
Chương 1
NGUYỄN TUÂN – CUỘC ĐỜI VÀ SỰ NGHIỆP
1.1. Cuộc đời
Nguyễn Tuân sinh năm 1910 tại phố Hàng Bạc nhưng quê ở làng Nhân
Mục - Thượng Đình (nay thuộc phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà
Nội). Ông sinh ra trong một gia đình trí thức, giữa lúc Hán học đã tàn lụi, thất
thế, nhường chỗ cho Tây học. Là một tri thức yêu nước, giàu tinh thần dân
tộc, Nguyễn Tuân đã phải trải qua những năm tháng khổ sở, có lúc bế tắc,
tuyệt vọng. Bối cảnh xã hội, không khí gia đình đặc biệt ấy đã in sâu đậm
trong cá tính, tư tưởng cũng như phong cách nghệ thuật của nhà văn.
Từ nhỏ, Nguyễn Tuân đã say mê và thuộc rất nhiều thơ của Đoàn Thị
Điểm, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Tú Xương, Nguyễn Khuyến... Ông thích
những thú vui, món ăn truyền thống, yêu sự cầu kì kiểu cách, gắn liền với
những giá trị cổ truyền của dân tộc.
Thời thanh thiếu niên ông cùng gia đình đi và sống ở nhiều nơi: Khánh
Hòa, Phú Yên, Hội An, Đà Nẵng, Huế, Hà Tĩnh, Thanh Hóa... “Cuộc đời
Nguyễn Tuân hầu như nằm trong những chuyến đi” (Mai Quốc Liên). Năm
1929, ông bị đuổi học vì tham gia một cuộc bãi khóa phản đối chống giáo
viên người Pháp nói xấu người Việt. Từ đây, Nguyễn Tuân bắt đầu hành trình
của cuộc đời với nhiều khúc khuỷu, đầy chông gai.
Sống trong cảnh nô lệ, thuộc địa, cũng giống như bao thanh niên trí
thức khác, Nguyễn Tuân luôn tìm cách thoát khỏi cuộc sống bế tắc ấy. Năm
1930, ông và một nhóm bạn có cùng chí hướng vượt biên sang Lào, rồi bị bắt
tại Băng Cốc (Thái Lan) và đưa vào trại giam Thanh Hóa. Thời gian này,
Nguyễn Thị Hạ
7
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
Nguyễn Tuân rơi vào tình trạng khủng hoảng tinh thần sâu sắc, sa vào con
đường ăn chơi trụy lạc.
Ở tù ra, Nguyễn Tuân làm thư kí cho một nhà máy đèn và bắt đầu sự
nghiệp sáng tác. Ông thể hiện tài năng của mình trên các báo Trung Bắc tân
văn, Đông Tây, An Nam tạp chí, Tiểu thuyết thứ Bảy... Ngoài văn học,
Nguyễn Tuân còn say mê diễn kịch, đóng phim và trở thành một trong những
diễn viên điện ảnh đầu tiên ở nước ta.
Cách mạng tháng Tám thành công đã làm thay đổi cuộc đời và tư tưởng
Nguyễn Tuân. Ông hòa mình vào tập thể và tự nguyện đứng vào hàng ngũ
nhà văn phục vụ cách mạng và trở thành một cây bút tiêu biểu của nền văn
học hiện đại.
Từ năm 1948 đến năm 1956, Nguyễn Tuân giữ chức Tổng thư kí Hội
Văn nghệ toàn quốc. Năm 1950 đến 1953, ông gia nhập Đảng tại chi bộ Hội
Văn nghệ Việt Nam và cống hiến không ngừng nghỉ. Những tháng ngày ở Việt
Bắc gian khổ, Nguyễn Tuân vừa sáng tác, vừa chiến đấu. Tại đây, ông đã thai
nghén để sau đó cho ra đời những tác phẩm phản ánh khá chân thực không
khí chiến đấu sôi nổi của quân và dân ta trong những ngày kháng chiến
chống Pháp.
Nguyễn Tuân mất vào năm 1987 tại Hà Nội, để lại sự nghiệp văn học
phong phú với những trang viết độc đáo và tài hoa. Với những cống hiến lớn
lao cho nền văn học hiện đại Việt Nam, ông được Nhà nước truy tặng Giải
thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (đợt I năm 1996).
1.2. Sự nghiệp văn học
Sự nghiệp văn học của Nguyễn Tuân chia thành hai giai đoạn: trước
Cách mạng tháng Tám và sau Cách mạng tháng Tám.
a) Trước Cách mạng tháng Tám.
Nguyễn Thị Hạ
8
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
Nguyễn Tuân không phải là nhà văn thành công ngay từ những tác
phẩm đầu tay. Ông bắt đầu cầm bút từ đầu những năm 30 và đã thử bút qua
nhiều thể loại: thơ, bút ký, truyện ngắn hiện thực trào phúng. Từ năm 1932
đến năm 1937 có thể coi là chặng thử bút, dò đường của Nguyễn Tuân. Năm
1937, ông cho ra mắt tác phẩm truyện ngắn Một vụ bắt rượu lậu. Đến năm
1939, độc giả thực sự biết đến tên tuổi Nguyễn Tuân qua tập truyện ngắn
Vang bóng một thời. Đây là tác phẩm đánh dấu mốc quan trọng cho sự
nghiệp sáng tác của nhà văn.
Trước Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân thành công ở một số thể loại:
+ Truyện ngắn: Một vụ bắt rượu lậu (1937), Vang bóng một thời
(1940), Xác ngọc lam (1943).
+ Tùy bút: Một chuyến đi (1938), Chiếc lư đồng mắt cua (1941), Tùy
bút I (1941), Tùy bút II (1943), Tóc chị Hoài (1943).
+ Phóng sự: Ngọn đèn dầu lạc (1939), Tàn đèn dầu lạc (1941).
+ Tiểu thuyết: Thiếu quê hương (1940).
Sống trong chế độ thuộc địa ngột ngạt, bức bối, cũng như bao văn nghệ
sĩ khác, Nguyễn Tuân luôn cảm thấy bất hòa sâu sắc với xã hội đương thời.
Ông đã tìm lối thoát cho mình vào những chuyến đi với chủ nghĩa Xê dịch,
tìm về vẻ đẹp của một thời vang bóng và đời sống trụy lạc. Đó cũng là ba nội
dung chính trong đề tài sáng tác trước Cách mạng của Nguyễn Tuân.
b) Sau Cách mạng tháng Tám.
Cách mạng tháng Tám thành công đã mở ra một kỷ nguyên mới đối với
dân tộc ta, đồng thời cởi trói tư tưởng cho giới văn nghệ sĩ. Nguyễn Tuân
không còn bất hòa với xã hội mà đã trở về sống hòa hợp giữa cuộc đời, bắt
đầu từ đây tạo lên những bản hòa tấu vang dội cho nền văn học Việt Nam.
Nguyễn Thị Hạ
9
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
Trong không khí cả nước ra trận, Nguyễn Tuân cũng hăng hái tham gia
kháng chiến, đem ngòi bút phục vụ cho chiến đấu. Ông đã cho ra đời một
khối lượng tác phẩm phong phú thuộc nhiều thể loại, đặc biệt là tùy bút.
+ Truyện ngắn: Chùa Ðàn (1946), Thắng càn(1963), Chú Giao làng
Seo (1953).
+ Tùy bút, bút ký: Ðường vui (1949), Tình chiến dịch (1950), Bút ký
đi thăm Trung Hoa (1955), Tùy bút kháng chiến và hòa bình (Tập I/1955,
Tập II/1956), Sông Ðà (1960), Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi (1972), Cảnh sắc và
hương vị đất nước (1988).
Có thể thấy, cả hai giai đoạn trước và sau Cách mạng, những sáng tác
của Nguyễn Tuân đều thể hiện một phong cách văn chương độc đáo, tài hoa,
uyên bác. Nếu như trước Cách mạng, người ta thường nhắc nhiều đến tập
Vang bóng một thời thì sau Cách mạng, Nguyễn Tuân đã tiếp tục phát huy sở
trường và đặc biệt thành công ở thể loại tùy bút và được mệnh danh là “ông
vua tùy bút”. Với những đóng góp to lớn ấy, Nguyễn Tuân xứng đáng là một
trong số các tác gia tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại.
1.3. Phong cách nghệ thuật
Nguyễn Tuân có một phong cách nghệ thuật rất độc đáo và sâu sắc.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Ðăng Mạnh khẳng định: “Hạt nhân của phong
cách nghệ thuật Nguyễn Tuân có thể gói gọn trong một chữ ngông. Cái ngông
vừa có màu sắc cổ điển, kế thừa truyền thống tài hoa bất đắc chí của những
Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Tản Ðà... và trực tiếp hơn là cụ Tú Lan, thân sinh
nhà văn; vừa mang dáng vẻ hiện đại, ảnh hưởng từ các hệ thống triết lý nổi
loạn của xã hội tư sản phương Tây như triết lý siêu nhân, quan niệm về con
người cao đẳng, thuyết hiện sinh...”.
Ngông là biểu hiện của sự chống trả mọi thứ nền nếp, phép tắc, định
kiến của xã hội bằng cách làm ngược lại với thái độ ngạo đời. Thể hiện phong
Nguyễn Thị Hạ
10
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
cách này, mỗi trang viết của Nguyễn Tuân đều muốn chứng tỏ tài hoa uyên
bác. Và mọi sự vật được miêu tả, quan sát chủ yếu ở phương diện văn hóa,
thẩm mỹ.
Trước Cách mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân đi tìm những cái đẹp của
thời xa xưa còn vương sót lại và viết thành tập truyện ngắn Vang bóng một
thời. Ngoài ra, ông còn học theo chủ nghĩa xê dịch, chủ nghĩa duy mỹ, chủ
nghĩa hưởng lạc, chủ nghĩa ẩm thực... Vì thế ông là nhà văn của những tính
cách phi thường, của những tình cảm, cảm giác mãnh liệt, của những phong
cảnh tuyệt mĩ, của gió, bão, núi cao rừng thiêng, thác ghềnh dữ dội.
Chủ nghĩa độc đáo trong đời sống cũng như trong nghệ thuật mà biểu
hiện là thú chơi ngông của Nguyễn Tuân không chỉ đơn thuần là phản ứng
tâm lý của một cá nhân trước tấn kịch xã hội. Nó còn bao hàm cái khí khái
của người trí thức yêu nước không cam tâm chấp nhận chế độ thực dân, tự đặt
những nghịch thuyết để tách mình ra và vượt lên trên cái xã hội của những kẻ
xu thời, thỏa mãn với thân phận nô lệ.
Sau Cách mạng tháng Tám, phong cách Nguyễn Tuân có những đổi
thay quan trọng. Vẫn tiếp cận thế giới, con người thiên về phương diện văn
hóa nghệ thuật, nghệ sĩ, nhưng giờ đây ông còn tìm thấy chất tài hoa nghệ sỹ
ở cả nhân dân đại chúng. Nguyễn Tuân không còn đối lập giữa quá khứ, hiện
tại và tương lai, lối văn vừa đĩnh đạc cổ kính, vừa trẻ trung hiện đại. Đặc điểm
dễ nhận thấy trong phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân là mới lạ, không
giống ai. Mọi thứ Nguyễn Tuân bày biện đều có hương vị đặc sản, từ những
nguồn “chưa ai khơi” nên thường tạo được cảm giác rất mạnh, ấn tượng rất sâu.
Hệ thống nhân vật của Nguyễn Tuân bao giờ cũng mang dáng vẻ riêng,
độc đáo và rất đẹp - vẻ đẹp của tài hoa, của nhân cách. Ở cả hai giai đoạn
sáng tác, nhà văn luôn trân trọng những “đấng tài hoa” và say mê miêu tả,
Nguyễn Thị Hạ
11
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
chiêm ngưỡng họ. Mỗi nhân vật thường sành hơn người ở một thú chơi hoặc
một ngón nghề nào đó, đầy tính nghệ thuật.
Nguyễn Tuân cũng là một con người yêu thiên nhiên tha thiết. Ông có
nhiều phát hiện hết sức tinh tế và độc đáo về núi sông cây cỏ trên đất nước
mình. Phong cách tự do phóng túng và ý thức sâu sắc về cái tôi cá nhân đã
khiến Nguyễn Tuân tìm đến thể tùy bút như một điều tất yếu. Dường như ông
chỉ có thể gắn bó với lối văn nào thật sự tự do và chấp nhận những cảm xúc
đậm màu sắc chủ quan. Thể tùy bút trong văn chương Nguyễn Tuân đã đạt
đến đỉnh cao của khả năng ghi nhận và thể hiện đời sống.
Xét đến cùng, phong cách riêng không trộn lẫn, không ai bắt chước
được của tùy bút Nguyễn Tuân chính ở sự linh hoạt, phong phú đến thần tình
của giọng điệu văn chương. Tóm lại, trong nền văn học Việt Nam hiện đại,
Nguyễn Tuân thật xứng đáng ở tầm cỡ nhà văn lớn mà khi nói đến ông, người
ta nghĩ ngay đến một phong cách độc đáo, tài hoa, uyên bác.
1.4. Tập truyện ngắn Vang bóng một thời
Vang bóng một thời là tập truyện ngắn được Nguyễn Tuân sáng tác
năm 1939, đăng trên tạp chí Tao Đàn và Tiểu thuyết thứ bảy do nhà in Tân
Dân Hà Nội xuất bản lần đầu tiên năm 1940. Tác phẩm đã gây được tiếng
vang lớn, khiến cho giới văn nghệ sĩ và người đọc hết sức tán thưởng và khen
ngợi: “Người ta lấy làm sung sướng khi thấy một nhà văn kính trọng và yêu
mến cái đẹp, coi công việc sáng tạo là công việc quý báu và thiêng liêng”
(Thạch Lam). Với tập Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân trở thành nhà văn
nổi tiếng, được trao tặng giải thưởng Gia Long, kiêu hãnh đứng ngang hàng
với Hồn bướm mơ Tiên của Khái Hưng và Đôi Bạn của Nhất Linh.
Trong sáng tác của Nguyễn Tuân, Vang bóng một thời là tập truyện
được đánh giá cao nhất về tư tưởng và nghệ thuật. Toàn bộ tác phẩm gồm
mười hai truyện ngắn, sáng tác theo xu hướng thoát li hoài cổ. Đây là lần đầu
Nguyễn Thị Hạ
12
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
tiên trong văn học, quá khứ và xã hội phong kiến Việt Nam được xem xét và
ghi chép từ cái nhìn hiện đại. Ở đó, Nguyễn Tuân không viết về trật tự xã hội,
về tư tưởng đạo đức cũ mà thiên về mô tả, ngợi ca những vẻ đẹp riêng về thời
quá khứ. Những phong tục đẹp, thú chơi tao nhã, lành mạnh hiện lên một cách
chân thực.
Với Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân đóng vai trò “là người khơi
đống tro tàn của dĩ vãng để bày lại trước mắt ta những cái ta đã biết qua hay
chưa biết rõ” (Vũ Ngọc Phan). Trong tác phẩm, ngoài hai truyện Bữa rượu
máu và Báo oán thì mười truyện còn lại có thể coi như “mười nén tâm
hương” nguyện cầu cho cái đẹp cổ truyền của người Việt Nam đó là: uống
đẹp (Những chiếc ấm đất, Chén trà trong sương sớm), nhắm đẹp (Hương
cuội), chơi đẹp (Thả thơ, Đánh thơ, Một cảnh thu muộn), ứng xử đẹp (Ngôi
mả cũ), hoa tay đẹp (Trên đỉnh non Tản), tài nghệ đẹp (Ném bút chì) và
nhân cách đẹp (Chữ người tử tù). Những vẻ đẹp xưa đều được hiện lên trong
niềm xót xa nuối tiếc khôn nguôi của tác giả. Trong khi những nhà văn khác
sao nhãng quá khứ, thì bằng tình yêu quê hương đất nước tha thiết, thái độ
trân trọng những giá trị văn hóa của dân tộc và lòng yêu mến, tiếc thương dĩ
vãng, Nguyễn Tuân đã “vớt lại vẻ đẹp đã qua và làm sống lại cả một thời xa
xưa” qua những trang văn để đời mà “về sau ông không bao giờ đạt tới nữa”.
Đặc biệt, nhà văn đã tái hiện lại những con người thuộc lớp nhà Nho có
nhân cách tài hoa nhưng bất đắc chí như: ông Phủ, ông Nghè, cụ Kép, cụ
Thượng, cụ Ấm... Họ không chấp nhận cuộc sống nô lệ thực tại nên đã tìm về
những thú chơi thanh cao: đánh cờ, trồng hoa, thả thơ, đánh thơ, uống trà, làm
đèn kéo quân... Họ chơi ngông với đời bằng lối sống ẩn mình, ngoài vòng
danh lợi, chỉ biết vui thú, hưởng lạc một cách tao nhã, đài các, cầu kì. Đó là
cụ Ấm (Chén trà trong sương sớm) thích uống trà với thứ nước đọng trong lá
sen buổi sớm mai. Chưa bao giờ ông già này dám cẩu thả trong thú chơi thanh
Nguyễn Thị Hạ
13
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
đạm ấy, cách pha trà của cụ Ấm đã trở thành lễ nghi. Cụ Kép (Hương cuội) đã
để tất cả “quãng đời xế chiều” của mình vào việc chăm sóc một vườn hoa
quý... Cách chơi hoa, uống trà đều toát lên sự cầu kì, lịch lãm, tài hoa đầy
nghi lễ và rất đỗi đời thường. Tất cả những cái đẹp ấy được Nguyễn Tuân
nâng niu, trân trọng, miêu tả một cách cầu kì và nâng lên thành nghệ thuật.
Do nhu cầu khẳng định cái tôi tài hoa, uyên bác khiến ngòi bút Nguyễn
Tuân đôi chỗ mang tính chất cực đoan, chỉ quan tâm đến cái đẹp thuần túy
mang tính, hình thức. Vì thế, người đọc có cảm giác vừa thú vị vừa rờn rợn về
cái đẹp của nghệ thuật “chém treo ngành” của Bát Lê (Bữa rượu máu), cái
đẹp của nghệ thuật “ném bút chì” (Ném bút chì). Tất nhiên, ẩn trong cái đẹp
lạnh lùng và tàn bạo đó, người đọc vẫn nhận thấy chút hơi hướng của hiện
thực và ý nghĩa tích cực của việc phản ánh hình tượng đó. Thông qua tác
phẩm, nhà văn hướng về quá khứ và bày tỏ thái độ bất hòa sâu sắc với xã hội
đương thời và khẳng định vẻ đẹp của một thời huy hoàng trong dĩ vãng.
Như vậy, tập truyện ngắn Vang bóng một thời là nỗi niềm hoài cổ
trong sâu thẳm tâm hồn Nguyễn Tuân trước cái hay, cái đẹp đã chết chỉ còn
lại những dư âm. Bằng một cách thầm lặng, Nguyễn Tuân đã làm sống lại cả
một giai đoạn nhiều biến động trong lịch sử để công chúng đọc và tự suy
ngẫm về quá khứ của cha ông.
Những đóng góp to lớn của Nguyễn Tuân về thế giới nghệ thuật trong
tập truyện ngắn Vang bóng một thời đã mang lại vinh quang đầu tiên trong sự
nghiệp sáng tác trước Cách mạng của Nguyễn Tuân. Đặc biệt, với sự độc đáo
về quan niệm, đề tài, cảm hứng sáng tác và thái độ thiết tha trân trọng cái đẹp
quá khứ, Vang bóng một thời đã trở thành tác phẩm bất tử với thời gian.
Nguyễn Thị Hạ
14
K36D - Ngữ văn
Khóa luận tốt nghiệp đại học
Chương 2
CÁC BIỂU HIỆN NGHỆ THUẬT TRONG TẬP TRUYỆN NGẮN
VANG BÓNG MỘT THỜI
2.1. Nhân vật
Tác phẩm văn học bao giờ cũng phản ánh đời sống bằng hình
tượng và được diễn đạt bằng ngôn từ, nhằm thể hiện tư tưởng tình
cảm của con người. Trong thế giới hình tượng đó, nhân vật văn học giữ
vai trò trung tâm trong tác phẩm.
Theo giáo trình Lý luận văn học (tập 2), tác giả Trần Đình Sử cho
rằng: “Nhân vật văn học là con người được thể hiện bằng phương tiện văn
học. Nội dung của nhân vật văn học nằm trong sự thể hiện của nó. Chỉ đến
khi tác phẩm kết thúc, người đọc mới có ý niệm đầy đủ về nhân vật” [16, 118].
Như vậy, nhân vật trong tác phẩm văn học được hiểu là những con người hay
những sự vật mang cốt cách của con người được xây dựng bằng các phương
tiện của nghệ thuật ngôn từ. Nhân vật cũng chính là phương tiện cơ bản để
nhà văn khái quát được hiện thực cuộc sống.
Nguyễn Tuân là một nhà văn lớn có phong cách độc đáo và tài hoa thì
thế giới nhân vật được đề cập đến vô cùng sinh động và hấp dẫn. Ở đây,
chúng tôi chỉ xin được nói tới một số nhân vật tiêu biểu trong tập truyện ngắn
Vang bóng một thời. Đó là ba kiểu nhân vật: Nhân vật tài hoa, nghệ sĩ; nhân
vật kì ảo và nhân vật lãng tử giang hồ, xê dịch. Qua những kiểu nhân vật này
chúng ta sẽ thấy được quan điểm thẩm mỹ cũng như tư tưởng của nhà văn
Nguyễn Tuân và thời đại.
2.1.1. Nhân vật tài hoa, nghệ sĩ
Nhân vật tài hoa, nghệ sĩ là những nhân vật có tài, hơn người hoặc
mang trong mình một chất tài tử hơn đời. Đây là kiểu nhân vật xuyên suốt cả
Nguyễn Thị Hạ
15
K36D - Ngữ văn